Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1840

Over het Instinct bij Menschen en Dieren, door S.P. Scheltema, Stads-Geneesheer te Arnhem. (Lid van

[p. 415]

geen een geleerd Genootschap). Te Arnhem, bij G. van Eldik Thieme. 1840. In gr. 8vo. 120 bl. f 1-30.

De Schrijver van dit opstel maakt blijkbaar aanspraak op oorspronkelijkheid; hij behandelt een onderwerp, waarover veel nagedacht en nog meer geschreven is, en hetwelk altijd nog vele duisterheden aanbiedt. Na eerst instinct omschreven te hebben als een sterk gevoel, dat uit den aard, de zamenstelling en gezonde werkzaamheid des organischen ligchaams voortkomt, en vele plaatsen vooral uit nieuwere Schrijvers aangehaald te hebben, waarmede hij zich nu eens geheel, dan slechts gedeeltelijk, dan weder geheel niet vereenigen kan, beschouwt hij de voornaamste zitplaatsen van dat inwendige gevoel, 't geen zich, volgens hem, niet enkel in de deelen van het organische leven, maar ook in de hersenen vertoont. Bij den mensch is dit instinct der hersenen het natuurlijk gevoel voor het goede, ware en schoone; bij de dieren openbaart het zich in hunne verhuizingen naar verre gewesten, in den kunstigen bouw hunner verblijven enz. De Schrijver noemt het hooger instinct, en houdt het voor niet onderscheiden van 't geen kant praktische Vernunft (door hem herhaalde malen door praktisch vernuft vertaald) genoemd heeft. Ook dit gedeelte bevat vele aanhalingen van verschillende Auteuren, waarvan sommigen te regt het een of ander beweerd hebben, terwijl onze Schrijver het met anderen niet eens is, gelijk wel meer gebeurt. Magnetische slaap is versterking van het inwendige gevoel.

Op deze redeneringen volgt nu een hoofdstuk over het onderscheid tusschen instinct en kenvermogen. Het kenvermogen is tot één orgaan bepaald, terwijl het instinct het gevolg is van de functie van verschillende organen. Het lager instinct is slechts indirect van de hersenen afhankelijk, terwijl het hoogere daarvan direct afhankelijk is, even als het kenvermogen; een voornaam kenmerk tusschen instinct (zoo wel hooger als lager) en kenvermogen is, dat het eerste onwillekeurig. het tweede willekeurig is; de handeling des instincts grondt zich verder op inwendige,

[p. 416]

terwijl de handeling, welke gevolg is des kenvermogens, zich grondt op uitwendige omstandigheden enz. Het denkvermogen heeft geenen instinetuélen grondslag, maar het is regel der natuur, dat hooger instinct voor den geest zal zijn, wat lager instinet voor het ligchaam is.

Daarna spreekt de Schrijver over de overeenkomst tusschen de verrigtingen der, schijnbaar met kunstdrift begaasde, dieren en de doelmatige handelingen der menschen, en toont aan, dat men niet alle handelingen der dieren uit het instinct verklaren kan, maar noodwendig ook aan vele in meerderen of minderen graad kenvermogen behoort toe te schrijven.

Uit het voorafgaande komt de Schrijver nu tot de ontvouwing van het nut der beschouwing van het instinct in mensch en dieren voor de wijsbegeerte. Volgens hem hielden de wijsgeeren zich tot nog toe te eenzijdig bij het kenvermogen en de hoogere geestkrachten. Het door hem aangenomene hoogere instinct geeft hem den sleutel, om het raadsel der idées innées op te lossen, of althans het middel, om dat vraagstuk binnen engere grenzen te brengen. Hij beschouwt nu instinct, kenvermogen en hooger gevoel in derzelver wederkeerig verband en in betrekking tot vrijheid, en geeft eenige meeningen over opvoeding en cultuur, die zijne opgegevene begrippen hem aan de hand gaven.

Dit is de hoofdinhoud van een boekje, waarvan de Schrijver in een kort voorberigt zegt, dat hij geen motief op te geven heeft, waarom hij het geschreven heeft. Hij zal toch zulk een motief wel gehad hebben, al geeft hij het niet op. Wil hij nu, dat zijne lezers het raden zullen? - Er is hier wel het een en ander in het midden gebragt, 't geen voor de kennis van het onderwerp belangrijk is. Hoogere waarde kunnen wij echter aan dit geschrift niet toekennen. De vele aanhalingen, in het Hoogduitsch, Fransch en Engelsch overal ingelascht, strijden tegen den goeden smaak; het geheel mist orde en weldoordachten zamenhang, en de stijl is daarbij zoo (men zou bijkans zeggen, opzettelijk) slordig, dat de lezing van dit anders be-

[p. 417]

knopte werkje het gevoel voor het goede, ware en schoone (het hooger instinct volgens den Schrijver) dikwerf beleedigt. Wil men eene proeve van dien stijl? Daartoe diene de volgende zinsnede: ‘Zij (de magt van het inwendige physieke gevoel om het bewuste leven geheel te vervullen) ontstaat uit twee, zeer verschillende oorzaken. Uit gewoonte, uit het toegeven aan de minste begeerte, uit het onmatig toegeven daaraan, uit de aanhoudende en willekeurige vrije rigting van het bewuste leven naar dat physische inwendige gevoel, waardoor het aanhoudend nieuwe bronnen van genot voor hetzelve opspoort, en het aldus door de gewoonte (het is de wet des organischen levens, dat alle werkingen, welke vele malen worden herhaald, gemakkelijker plaats hebben, en ten laatste als van zelf zonder wil, ja tegen den wil plaats hebben: hierop berust de magt der gewoonte) versterken van de magt des physischen gevoels in het bewuste leven gepercipieerd, meer invloed heeft dan eene sterkere, van andere bron voortkomende, omdat het bewuste leven nu eenmaal door gewoonte vatbaarder geworden is voor indrukken, uit het physieke gevoel voortkomende.’ (Bl. 107.) Begeert men eene proeve van den redeneertrant? Wij kiezen het volgende: ‘Het is waar, dat alle gevoel en vooral de edele gevoelens, die wij hooger instinct noemden en in het hoofd plaatsen, door de algemeene opinie in het hart geplaatst worden. Het is ook waar, dat men bij het ondervinden van of spreken over zulke aandoeningen, de hand onwillekeurig op de borst of op het hart legt, en dit zoude eene groote reden zijn om de bron van dit gevoel in de borst of in en bij het hart te zoeken. Was zij werkelijk daar gelegen, dan zou eene zenuwvlecht bij het hart de zitplaats zijn moeten. Echter meenen wij in het hoofd het daartoe bestemde orgaan te moeten zoeken, omdat het gevoel voor het goede, ware en schoone in een zoo naauw verband staat tot de hersenen, en ook omdat gall de organen voor de morele hoedanigheden in het hoofd plaatst.’ (Bl. 36, 37.) Hier schijnt de Schrijver in eene physiologische en wijsgeerige

[p. 418]

vraag een gezag als bewijsgrond aan te merken, en het ipse dixit is hem genoeg, hoezeer hij op eene andere plaats gall niet voor zoo onfeilbaar houdt. Doch genoeg hiervan. Er blijft hier dus veel te schiften en te zisten overig, en het staat te vreezen, dat, ook het goede en bruikbare onder het ongepaste en ongegronde verloren ga.