Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1840

Waarheid en Droomen, door Jonathan. Te Haarlem, bij de Erven F. Bohn. In gr. 8vo. 260 bl. f 2-90.

Van een boek, zoo als het voor ons liggende, is eene eigenlijke beoordeeling moeijelijk. Het is zoo subjectief, dat eene beoordeeling ook alleen subjectief wezen kan. Veel vernuft en talent, hier en daar een schoone en altijd een levendige en eigenaardige stijl, kan men den Schrijver niet ontzeggen. Maar over inhoud en strekking van het boek durven wij bijkans geene uitspraak doen.

Ziehier de opschriften der opstellen: de Haarlemsche Courant; het Album; de Huisklok; Muzijk; Ruiten Troef; het Schapp; St. Nicolaas; het Legaat; de Stamboom; het Portret; de Bibliotheek; Schrijffouten. Uit deze opgave kan men echter den inhoud niet opmaken. Het zijn luimige, doch meermalen ernstige opstellen, invallende gedachten, waarin een melancholische, gevoelige toon de heerschende is.

Bij alle onmiskenbare verdiensten van dit boek heeft het echter eene fout, die bijkans altijd het gevolg van dezen schrijftrant is, die elken humorist ex professo, den besten niet uitgezonderd, aankleeft, maar die hier zeer sterk in het oog loopt; het is de zucht, namelijk, om effect te maken; vandaar overdrijving en valsche schoonheden. Men zie b.v. het opstel, 't geen het Schaap tot opschrift draagt, of Ruiten Troef, 't geen onmiddellijk voorafgaat.

Maar, mogt men om dit en andere gebreken al somtijds het hoofd schudden, de verontschuldiging voor de uitgave, aan het slot van het opstel de Bibliotheek door den Schrijver

[p. 261]

bijgebragt met eene bescheidenheid, die het onbescheiden zou zijn als niet welgemeend aan te zien, ontwapent de kritiek, en doet u Jonathan de hand reiken, met een verzoek om betere kennis te maken, als zijn vernuft wat meer gelouterd en zijn smaak strenger geworden is. Wat hij bedoelt met harten, die niet al te preekachtig gestemd zijn, en waarop zijn geschrift eene gedsdienstige en verwarmende werking kan uitoefenen, weten wij niet regt. Eene eigenlijk godsdienstige lektuur is het boek niet, en menigen ernstigen lezer zullen de dikwerf zonderlinge en talrijke aanhalingen van Bijbelplaatsen mishagen, die eenen minder ernstig gestemden veelligt eenen glimlach aanjagen. Evenwel kan het werk, door zijnen doorgaanden godsdienstigen en gevoeligen toon zeker hier of daar, gelijk de Schrijver wenscht, nut stichten.

Wil men eene proef van den stijl? Wij kie en deze het liesst uit het opstel de Bibliotheek, hetwelk uitmuntend is, en nog uitmuntender wezen zou, zoo er de inleiding over de warmte, die de Schrijver op zijne kamer boven alles hartstogtelijk bemint, en die niets ter zake doet, aan ontbrak. Na eerst gesproken te hebben over het kamerreizen in zijn' japon en op zijn' armstoel, gaat de Schrijver aldus voort: ‘Maar niet alleen voert mijn Bibliotheek mij door de aarde zoo als zij is en haar bewoners zoo als zij zijn, maar zij voert mij ook naar een aarde zoo als er geen is en bewoners zoo als er niet zijn. In haar schoot berust het houten zwaard van Arlequin, dat u met een tooverslag uit de wezenlijke wereld naar een wereld van verbeelding verplaatst. Zij verstaat de kunst, om den draak van den tuin der Hesperiden te verschalken; de gelukkige vallei is voor haar niet verborgen; de hal van Eblis weigert haar geen toegang; het eiland van Prospero daagt voor haar uit de zee; het paleis van mahomet ontsluit haar zijn gouden poorten; de Cherub van Eden draagt voor haar geen vlammend zwaard; ja, de Engelen ontzeggen haar niet, een enkelen blik in hunne zalige verblijven te werpen. Dat is iets heerlijks! O, het is op aarde wel schoon en goed, en zij is, zoo wel als eenig ander deel der schepping, een tooneel van Gods almagt en liefde; de vrome camphuizen heeft gelijk:

Och, waren alle menschen wijs,

En deden daarbij wèl,

[p. 262]

 

Deze aarde ware een paradijs.

Maar toch is het een wellust voor iemand, wiens verbeelding verder reikt dan zijn oog, zich somwijlen met zijn geest in een volmaakter schepping te verplaatsen, waarvan het onvolmaakte der oude aarde is afgescheiden: de borst, door de nevelen van onzen dampkring beklemd, in een zuiverder aether te verruimen en te verkwikken, en zich in een eeuwige lente over de winters der aarde te troosten.

Toch is het een wellust voor iemand, wiens verwachting verder reikt dan zijn gezigt, zich de nieuwe aarde te droomen, “nederdalende uyt den hemel, als een bruyt die haren manne vereiert is;” of, als mozes in verrukking, de woning in de lucht te aanschouwen, die men later in wezen hoopt te zien. Gelukkig alzoo voor hem, die dit verlangen in zich voelt ontwaken, dat hij Dichters en Zangers gereed vindt om hem op zulk een luchtreis te geleiden. Gelukkig wie dante en tasso, shakespeare en moore, vondel en bilderdijk, klopstock en schiller kan oproepen, om hem op de vleugelen van hun rijker verbeelding en stouter genie tot die hoogte op te heffen.’ Ziet hier onder veel bonts en weelderigs toch ook eenen wegslependen, levendigen voortgang, zoo als men dien zeldzaam vindt!

Wij willen ons oordeel, voor hoe ver het als zoodanig ook voor anderen geldig is daarlatende, met andere woorden nog eens herhalen en duidelijker uitspreken, en kiezen daartoe drie plaatsen uit goethe's werken.

I. Inhoud van het boek.

So wälz' ich ohne Unterlass,
Wie Sanet Diogenes, mein Fass.
Bald ist es Ernst, bald ist es Spass;
Bald ist es Lieb', bald ist es Hass;
Bald ist es Diess, bald ist es Das;
Es ist ein Nichts, und ist ein Was.
So wälz' ich ohne Unterlass
Wie Sanct Diogenes, mein Fass.

Werke, II, S. 288.

II. Behandeling en stijl.

Wenn man den Effect und auf den Effect arbeitet, so

[p. 263]

glaubt man ihn nicht fühlbar genug machen zu können. Daher kommt alles Uebertriebene, alles Manierirte, alle falsche Grazie, aller Schwulst. Wenn was ich sage nicht neu ist, so hab' ich es doch bei neuem Anlass recht lebhaft gefühlt.

Italienische Reise; Werke, XXVIII, S. 243.

III. Doel en strekking.

Lasst mir die jungen Leute nur
Und ergötzt euch an ihren Gaben!
Es will doch Grosmama Natur
Manchmal einen närrischen Einsall haben.

Werke, II, S. 248.