Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1840

Dissertatio juridica, de eo quod justum est circa spiritus familiares feminarum, hoe est, Pulices, quaestionibus theoretico-practicis rarioribus adornata etc. scripsit Goethius. Lugd. Batav. apud J.H. Gebhard et Soc. 1839 8vo. maj. 44 pag. f :-60.
Gedachten over Ironie, Komedie en Satyre. Door P.J. Costerus Te Utrecht, bij van Paddenburg en Comp. 1839. In kl. 8vo. 188 bl. f 1-30.

[p. 205]

‘Toen de als dichter zoo vermaard geworden göthe nog te Leipzig, te Straatsburg en te Wetzlar achtervolgens vertoefde, schreef hij een aantal regtsgeleerde verhandelingen, van welke hij echter niet ééne met zijnen naam in het licht heeft gegeven.’ ‘Daaronder behoorde ook deze’ (uit spotzucht opgestelde) ‘Dissertatie over de regten der Vlooijen, waarschijnlijk door hem vervaardigd, toen hij te Straatsburg zich ophield.’ Alzoo staat het aangeteekend in het Duitsche voorberigt voor de in Duitschland kort geleden verschenen uitgaaf van het hier, met eene Latijnsche voorrede, waar dat vertaald in is overgenomen, nagedrukte werkje, hetwelk echter nooit den beroemden göthe tot opsteller heeft gehad, maar in de zeventiende eeuw door den een' of anderen snaak is vervaardigd, (zie Prof. den tex, in den Letterbode 13 Dec. 1839. N^o. 54) en thans, wat omgewerkt, op göthe's naam op nieuw is uitgegeven. Het is eene soort van parodie op alle mogelijke Dissertatiën. De Schrijver, wie hij dan ook zijn moge, volgt geheel den gang van een geleerd onderzoek. Onder aan de bladzijden vindt men aanhaling van menigvuldige auteuren en talrijke plaatsen uit het Corpus Juris, alle met oordeel, schijnbaren ernst, en (indien men op de nietigheid van het onderwerp geen acht geeft) zóó bijgebragt, dat het besluit, er uit getrokken wordende, rigtig is, b.v. pag. 8. § 8. Num dominus adquirat pulices servae? De jure usufructuarii, welke paragraaf luidt als volgt: ‘Servam seu ancillam omnia adquirere domino, ex jure tam notum est, ut soli lumen foenerarer, si allegationes juris adderem. Quaeritur ergo: an et pulices adquirat? Quod adfirmamus, sive sit pulex adventitius 2), sive ex ipsa ancilla natus, quem pulicem vernam adpellare possumus; et hic, velut partus ancillae, domini erit 3). Facit hue, quod animalia a servo adquisita domini statim fiant, et quoad dominium et quoad possessionem 5). Praeterea omne, quod in meo solo nascitur, meum est 5). - Quod si quis usumfructum ancillae habeat, ejus non erunt pulices; nec adventitii, quum ancilla eos non ex re usufructuarii operisve suis adquisiverit, sed velut donatos habeat 6),

[p. 206]

nee vernae; partum enim ancillae in fructu non esse, adjeeta ratione solida docet Justinianus 7).

2) § 3. I. Per quas personas nob. adquir. 3) § 4. I. de jur. pers. 4) § 3. I. eod. 5) § 32. I. de Rer. divis. 6) § 4. I. eod. 7) § 37. I. eod. L. 27. Dig. de Hered. petit.’

Dit boeksken is dus eene letterkundige aardigheid, en de uitgaaf op naam van göthe eene spotternij met den lezer. Taal en stijl schijnen ons in het algemeen vrij zuiver, schoon die spiritus familiares ons niet bevallen kunnen, zoo min wat de Latiniteit, als wat het denkbeeld en de diertjes zelve betreft.

‘Ego vero omni de re sacetius puto posse ab homine non inurbano, quam de ipsis facetiis, disputari.’ Deze woorden van cicero strekken tot motto van des Heeren costerus verhandeling of gedachten over Ironie, Komedie en Satyre. Inderdaad, hoe gelukkig er ook over verschillende soorten van het geestige en luimige in gesproken wordt, men meesmuilt slechts zelden bij de lezing. Dit kan ook niet anders, daar er in goeden ernst betoogd wordt, wat de vereischten zijn van Ironie, Komedie en Satyre.

Zeer juist is de uiteenzetting van hetgeen men door Ironie verstaaan moet, als het opzettelijk zeggen van het tegenovergestelde van hetgene men bedoelt, doch geenszins om eenen anderen daardoor te misleiden, maar zóó, dat iedereen beseft, dat men het tegendeel meent van hetgeen men zegt, en dat het contrast tusschen de gebezigde woorden en de waarheid der zaak den lachlust des hoorders opwekt; b.v. Men wijst op eenig broddelwerk, en zegt tot eenen deskundige: ‘hoe hebben menschenhanden iets zoo schoons kunnen maken!’

De Ironie wordt door costerus beschouwd als inzonderheid geschikt voor vorm van onderwijs aan jonge lieden. Nu en dan kan dit waarheid zijn: echter schijnt het ons wat gekunsteld, de Ironie steeds te nemen als bijzonder dienstig, om de jeugd tot het goede te leiden; de Komedie, daarentegen, als middel, om volwassenen van dwaasheden

[p. 207]

en kleine gebreken te genezen. Overigens wordt er over de Komedie zeer veel gezegd, dat behartiging waardig is.

Minder voldoet ons de Schrijver over de Satyre. Hij wil haar vooral doen strekken, om het hart van den schuldigen (niet aan kleine gebreken, maar aan eigenlijke zonden) te verbrijzelen tot vernietiging toe, zoo als nathan het hart van david verbrijzelde, toen hij zeide: ‘gij zijt die man.’ (zie bl. 180). Naar ons inzien moet de Satyre, zoo wel als de Komedie, zich bepalen tot hekeling van het belagchelijke, en is het eigenlijk misdadige geen voorwerp van onze scherts. Het is waar, in regten strafbare daden wenscht ook de Schrijver niet door den Hekeldichter aangerand te zien; maar hij blijft er toch bij, (bl. 181) dat ondeugden, of aan de menschen in 't algemeen, of aan bijzondere standen eigen, en voor eene wereldlijke regtbank niet strafbaar, de stof der Satyre uitmaken. Dit nu willen wij gaarne laten gelden van zoodanige ondeugden, of liever verkeerdheden, welke iets belagchelijks hebben, gelijk ambtsbejag b.v.; maar zoodra die verkeerdheden ware ondeugden worden, gesteld bij ambtsbejag door bijkomende omkooping van ambtenaren, of belastering van mededingers; dan kan men zulke laagheden niet meer van den kant der bespottelijkheid kenschetsen. Wat geene stof meer voor de Komedie oplevert, schijnt ons ook geen onderwerp voor den Hekeldichter te zijn. Noch horatius, noch juvenalis, noch persius biedt den Schrijver een voldoend model voor den waren Hekeldichter aan. Het zij zoo. Maar de Auteur schijnt toch het meest tot juvenalis over te hellen, en wel zóó, dat hij het hevige, het ernstige, het tragische in hem verkiest. Est autem Horatiana Satyra comica, Juvenalis invectiva sive tragica, Persiique mixta, zegt baxter. Laat nu zeker oud Uitlegger van horatius gelijk hebben, als hij schrijft: Denique nisi Juvenalis scripsisset, isto (Horatio nempe) nemo esset melior; wij kunnen die meerderheid van juvenalis als Hekeldichter niet zoo onbepaald erkennen, en de Satyre, gelijk de Heer costerus haar wil, schijnt ons te ver in het gebied der zedekunde te treden, voor eene, onzes inziens, al-

[p. 208]

tijd comische of naar het comische zweemende dichtsoort. Bij al het voortreffelijke van dit werkje straalt er een streven naar rhetorische schoonheden, en iets gekunstelds in de afperking, voor wie de Ironie, voor wie de Komedie, voor wie de Satyre geschikt zij, gedurig in door. Dit is zoo naar ons gevoel, wij willen er niet over twisten, en laten ieder de vrijheid, er anders over te oordeelen.