Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1839

Wijsgeerige Verhandelingen over de Bovennatuur-, Zedekunde en Rede-Godsdienst; door J.A. Bakker. Te Rotterdam, bij M. Wijt en Zonen. 1837. In gr. 8vo. XII en 230 bl. f 2-40.

Deze bundel bevat de volgende rubrieken: I. Verhandeling over de Beginsels (d.i. Grondbeginselen in onderscheidene vakken van 's menschen bespiegelende en gedragregelende kennis.) II. Hoofdpunten eener wetenschappelijke beschouwing van den mensch als denkend wezen. III. Hoofdpunten eener wetenschappelijke Zedekunde. IV. Hoofdpunten eener wetenschappelijke behandeling der Rede-Godsdienst. V. Wijsgeerig, zede- en geschiedkundig aanhangsel.

Alvorens tot nadere beschouwing over te gaan, betuigen wij eerst in het algemeen onze ingenomenheid met dit werk over het geheel, en betreuren het alleen, dat er zoo veel schrijf- of drukfeilen in kunstbenamingen, uit vreemde talen genomen, zijn overgebleven, b.v. metempsicosa voor metempsychosis, en een aantal andere. En nu, ter zake tredende, ontmoeten wij eerst de Verhandeling over de Beginsels. De duisterheid van dien titel ligt in de Prijsvraag zelve, tot welker beantwoording zij strekken moest. Over Grondbeginsels, of over de beste Grondbeginselen, zou beter zijn geweest. Inzonderheid behaagde ons in deze Verhandeling, bl. 64-74, de tegenoverstelling van ware en valsche grondbeginselen. De ware (d.i. die de Schrijver als zoodanig aanneemt) zijn in cursijf aan den linkerkant van elke bladzijde, en de valsche (d.i. die de Schrijver als zoodanig beschouwt) met gewone letter aan de regterzijde gedrukt, stelling over stelling, en bij de valsche met den naam van hem, die de stelling, hetzij woordelijk, hetzij zakelijk, heeft voorgedragen, telkens er onder. Recensent, die veel over wijsgeerige onderwerpen gelezen en gedacht heeft, kan zich ten volle vereenigen met al de stellingen, door den Schrijver als ware grondbeginselen aangenomen, althans in dien zin, waarin de Schrijver die opvat. Want de 3de der zedelijke beginselen:

[p. 613]

De mensch, als zedelijk wezen, is vrij in zijnen wil, schijnt, blijkens het overige des werks, alleen te beteekenen vrij van stoffelijken dwang, zoodat de uiterlijke omstandigheden op zichzelve geenen gebiedenden invloed op 's menschen wilsbepaling uitoefenen, hetgeen toereikend is tot onze verantwoordelijkheid, en geenszins buitensluit de waarheid, dat onze wil door ons eigen karakter bepaald wordt. Trouwens, indien wij iets wilden zonder, hetzij gegronde, hetzij ongegronde, doch altijd voor het oogenblik ons genoegzaam schijnende reden, zouden wij geene redelijke schepselen zijn. Hieruit echter vloeit voort, dat onze vrijheid van empirischen aard is. Bij de staatkundige beginselen staat te regt: Tot handhaving der vrijheid zijn er in den Staat wetten noodig, en: Tot handhaving der wet is er in den Staat eene Oppermagt noodig. Maar de Oppermagt, die de wet slechts handhaaft, is niet meer dan uitvoerende Magt, de dienares der wetgevende. Wie maakt de wet? Hoe krijgt men daar regtens gezag toe? Hoe wordt men bevoegd tot handhaving der wet? Hierop zwijgt de Schrijver. Het is waar, dat hij slechts onomstootelijke waarheden onder de beginselen opneemt; maar juist hierom vleit de Schrijver zich vergeefs, den strijd tusschen de leer van oorspronkelijke Volkssouvereiniteit en van Goddelijk Regt der Vorsten, als twee uitersten, te hebben vernietigd door aanwijzing van het ware beginsel. Immers Republikeinen en Monarchalen zullen hem toestemmen, dat er wetten noodig zijn, en dat er eene magt moet bestaan tot hare handhaving. Maar hoe ontstaat regtens de wetgevende magt? waar zijn de natuurlijke grenzen der oppermagt? wat zijn de wederkeerige regten en pligten van regenten en onderdanen? welk verschil in grondbegrip maakt het al of niet aanwezig zijn eener de oppermagt beperkende staatsregeling, enz.? Tot oplossing dezer vragen kan men niet geraken door loutere uitwerking van de gestelde beginsels.

Voortreffelijk is de beschouwing van den Mensch als denkend wezen. Kant schijnt ons wel eens wat al te schroomvallig toe, en, schoon hij het Idealismus niet heeft gepredikt, straalt echter zekere overhelling daartoe nu en dan bij hem door, of hij laat zich ten minste vrij sceptisch uit over de wezenlijkheid der noumena, welligt omdat hij de oorzakelijkheid alleen onder de categoriën des verstands opnam, maar als redebegrip haar niet erkende. Dit tot Idealismus neigen-

[p. 614]

de Scepticisme is denkelijk de bron der afdwalingen van hen, die de Critische Wijsbegeerte wilden volmaken, doch inderdaad haar in vele opzigten deden ontaarden. Wij bedoelen fichte, schelling, hegel en anderen. De Heer bakker, niet gelijk kant door de lezing van hume te veel weggesleept, neemt, in de 6de stelling zijner bovennatuurkundige beginsels, (bl. 67) oorzakelijkheid en zelfstandigheid aan als grondbegrippen der Rede; en daar hij in zijne beschouwing van den mensch als denkend wezen hieraan getrouw blijft, zoo wel als aan de leer der subjectiviteit onzer kennis van de buitenwereld of het Niet-ik, zoo blijft hij even ver van Scepticismus en Idealismus, als van Dogmatismus en Empirismus verwijderd. Hij is dus, naar ons inzien, zuiver Critisch Wijsgeer, en juist daarom niet geheel Kantiaansch.

Te regt verdedigt hij in de Zedekunde (rubriek III) de beginselen van welbegrepene vrijheid, eigen-wetgeving en belangeloosheid, en houdt zich aan de Kantiaansche grondstelling, die het 7de der zedekundige beginselen was op bl. 79: Gedraag u zóó, dat de bijzondere regel van uwe handelingen eene wet voor alle zedelijke wezens worden kan.

In de hoofdpunten eener wetenschappelijke behandeling der Rede-Godsdienst handhaaft de Schrijver, vooral op zedelijken grond, het bestaan van God als volmaakt Wezen, Schepper en Bestuurder van het Heelal, en stelt (naar ons inzien met onwederlegbare zekerheid, althans Recensent heeft er nooit anders over gedacht) dat Heelal, daar het een gewrocht van een volmaakt en dus altijd zonder beperking werkend Opperwezen is, als zonder begin, zonder einde, en zonder grenzen. Zoo eeuwig, als God is, heeft Hij geschapen, d.i. Zijne gedachte verwezenlijkt. Schepselen zijn beperkt, ontstaan en verdwijnen; de schepping is eeuwig en onbegrensd. Wijders erkent de Schrijver de Voorzienigheid Gods, benevens de onsterselijkheid, ter eindelooze volmaking, van den mensch, en bestrijdt de bedenkingen uit het natuurlijk en zedelijk kwaad. Eindelijk toont hij de valschheid aan van Atheïsmus, Materialismus, Cosmologisch en Idealistisch Pantheïsmus, Hylozoïsmus en Dualismus; terwijl hij het zuivere Theïsmus voortreffelijk verdedigt, onder bestrijding van ongeloof en bijgeloof. Een overzigt van de Geschiedenis der Wijsbegeerte besluit het vertoog.

Een belangrijk wijsgeerig, zede- en geschiedkundig aan-

[p. 615]

hangsel bekroont, als vijfde rubriek, het werk. Ten opzigte der verhouding tusschen Rede en Openbaring houdt zich de Schrijver aan de beide stellingen, waarmede Recensent zich insgelijks altijd vereenigd heeft: 1^o. dat de Rede de mogelijkheid eener nadere Openbaring erkent; 2^o. dat zij niets als zoodanig aanneemt, dat met hare zedelijke en godsdienstige beginselen strijdt.