Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1839

[p. 522]

Handleiding bij de beoefening der Sterrekunde van Sir John F.W. Herschel, Ridder, enz. voor Lezers uit den beschaafden stand, uit het Engelsch vertaald door J.W. Ermerins, Hoogleeraar te Groningen. Iste en IIde Aflevering. Te Francker, bij G. IJpma. In kl. 8vo. 320 Bl. f 1-80.

Wij bezitten in onze taal onderscheidene oudere en nieuwere boeken over de eerste beginselen der Sterrekunde, en handleidingen tot een algemeen overzigt dier schoone wetenschap. Verreweg het meeste daarvan is vertaald; want men wete, dat onze vaderlandsche geleerden, ook in die vakken, in welke zij met de grootste mannen van Europa kunnen wedijveren, zeer bescheiden, zich, met geringe uitzonderingen, maar des te eervoller voor die ze maken, behoedzaam onthouden van het leveren van eenig wetenschappelijk werk; zich hoogstens verdienstelijk makende met het vertalen, of sub auspiciis vertaald uitgeven van boeken, die zij voor het minst even goed zelve hadden kunnen vervaardigen. Wat eigene wetenschappelijke schriften meer, en wat vreemde Romans minder, dit zou onze letterkunde juist niet schaden. Maar wij dwalen af, en keeren met eenen stouten sprong tot ons onderwerp terug met de aanmerking, dat, ondanks het vele meerder en minder doelmatige, wetenschappelijke, oude, nieuwe, belangrijke, eenvoudige, hetwelk wij bereids hebben, de vertaling van dit werkje geenszins overbodig was. Naar de inhoudsopgave, vooraan geplaatst, zal het geheel vervat zijn in 13 Hoofdstukken, met name: Algemeene begrippen; over den aard van sterrekundige werktuigen en waarnemingen in het algemeen; over de aardrijkskunde; algemeene beschouwing des hemels; over de beweging der zon; over de maan; over de zwaartekracht der aarde en de algemeene wetten der zwaartekracht; schijnbare beweging der dwaalsterren; over de wachters; over de staartsterren; over de storingen der pla-

[p. 523]

neten; over de vaste sterren, en eindelijk over den kalender.

De beide eerste Afleveringen behelzen de vijf eerste Hoofdstukken. Wij hebben die meestal met goedkeuring gelezen, schoon wij wel eene meer onderhoudende voordragt hadden begeerd. De ‘lezer uit den beschaafden stand,’ voor wien deze Handleiding het eerste boek is, dat hij over de Sterrekunde ter hand neemt, zal, vreezen wij, zich weinig door het drooge, eenigzins afgetrokkene van den stijl uitgelokt vinden; en dat ook deze wetenschap zeer fraai kan worden voorgedragen, blijkt, om slechts twee werken, een oud en een nieuw, te noemen, uit schmidt, Beschouwing van het Wereldstelsel, en sommer, Tafereel van het Heelal, D.I.

Bij elke voordragt van, of handleiding tot eenige wetenschap, is de vraag: voor wie is het geschreven? Dat moet men weten, om den Schrijver billijk te beoordeelen, en zijn werk uit het regte oogpunt te beschouwen. Zoo schrijft men sterrekundige boeken voor een mathematisch en on-mathematisch publiek. Die het laatste deden, hebben zich inderdaad regt verdienstelijk gemaakt. Niet alleen, omdat het voor den wiskundige altijd moeijelijk blijft, zijne kunsttaal, ook bij het schrijven in zijn eigen vak, binnen te houden; maar vooral ook, dewijl er - en bij de menigte hulpmiddelen is dit eene schromelijke halsstarrigheid - menschen genoeg zijn, anders van beschaafde, zelfs wetenschappelijke vorming, die niet slechts geen het minste denkbeeld hebben van de orde des heelals, maar er ook wel den draak mede steken, en den beoefenaren van de schoonste aller menschelijke wetenschappen den spotnaam: starrekijkers naar het hoofd werpen. Voor de laatsten is deze Handleiding zeker geen nieuwe boter aan de galg gesmeerd. Het doel van den Schrijver is, den lezer bekend te maken met den tegenwoordigen stand der Sterrekunde, als eene wetenschap, welke tot zulk eene zekerheid is gekomen, dat zij geen omkeer, ‘gelijk vele (?) minder gevorderde wetenschappen,’ te vreezen heeft. Zijne leermethode is

[p. 524]

‘eene vereeniging der analytische met de synthetische, met eene overhelling tot de laatste, als best met een leerboek overeenkomt.’ Hij heeft geen plan, om zich in te laten met hetgeen men astronomia polemica zou kunnen noemen; te weten, bewijzen voor de waarheid van het stelsel van copernicus en derg.; hij onderstelt, dat zijn lezer met eenen ‘goedwilligen geest’ begint. Dit kon hij daarom doen, vermits hij lezers onderstelt, die ‘vlug zijn bij 't uitvoeren van de rekenkunstige regels, eenige kennis van meetkunst, van platte en bolvormige driehoeksmeting, van de eerste beginsels van werktuigkunde hebben, en zoo veel van de leer van het licht, als noodig is, om de zamenstelling en het gebruik van teleskopen en eenige andere eenvoudige werktuigen te verstaan.’

Het zou wat al te voorbarig zijn, na de lezing der vijf eerste Hoofdstukken reeds te willen beoordeelen, in hoeverre dit werkje aan het opgegeven plan beantwoordt. Wij willen dan ook deze twee Afleveringen slechts aankondigen, met bijvoeging echter van eenige aanmerkingen, die wij onder het lezen opteekenden.

Bladz. 3 staat, dat de planeten zich vertoonen als sterren, eenigzins schitterender dan de overige; hiervoor leze men liever helderder; want het is juist een kenmerk der planeten, dat zij een' effen glans verspreiden, en niet, gelijk de vaste sterren, schitteren.

Bladz. 34 lezen wij, dat biot en gay lussac zich op derzelver beroemde reis met een' luchtbol tot de ontzettende hoogte van 1000 Ned. ellen verhieven; dit is eene druk- of schrijffout, en moet zijn 4000 ellen (12313 Par. v.). Maar de eigenlijke beroemde luchtreis van laatstgenoemden geleerde is die, welke hij den 26 September 1804 zonder biot ondernam, waarbij hij klom tot 21549 Par. v. (ongeveer 7000 meters), eene hoogte, die inderdaad ‘ontzettend’ is, en zeker de grootste, die immer door iemand bereikt is.

Bladz. 63 wordt de Poolster bij vergissing tot het

[p. 525]

sterrebeeld van den grooten, in plaats van tot den kleinen Beer gerekend.

Bladz. 110 vindt men, dat de kortste zonnedag (niet te verwarren met den burgerlijken, als zijnde de tijd, die verloopt tusschen twee zonsdoorgangen door éénen en denzelfden meridiaan) omtrent den 21 September plaats heeft. Hiervoor leze men Junij.

Bladz. 289, ‘dat de zon ten aanzien harer middellijn tot de aarde staat in eene reden, die grooter is, dan 111½ tot 1 en ten aanzien van den omtrek (dit moet zijn ligchamelijken inhoud) als 1384472 tot 1.’

Bladz. 307. 117^o op de Ecliptica is niet 5^t 27^o 0′, maar 3^t 27^o 0′. Zoo staat ook bladz. 308, bij de opgave der lengte van het tropische jaar, 58′ in plaats van 48′.

Schoon in het algemeen het werkje, zij het dan niet sierlijk, echter vrij duidelijk geschreven is, hebben wij op eenige plaatsen gestooten, die wij niet verstaan. Slechts ééne halen wij aan: ‘Wij moeten hier opmerken, dat deze bepaling van breedte [de hoek, welken de verticaal eener plaats met het vlak der nachteveningen maakt] slechts tijdelijk is. Eene betere kennis van de natuurlijke gesteldheid der aarde, alsmede van de groote naauwkeurigheid, welke de sterrekunde in acht neemt, zal in de uitdrukkingen eenige wijziging, of eene bijzondere manier van beschouwing noodzakelijk maken.’ Bladz. 83.

De vertaling is zoo, als men dat van den kundigen Hoogleeraar ermerins verwachten mag. Echter ware het ons verkieslijk voorgekomen, dat de Engelsche mijlen van het oorspronkelijke tot Nederlandsche, of nog liever (men vergeve ons deze ketterij tegen het metrieke stelsel) tot Geographische, waren overgebragt.

Misstand, bij groot ongerief, is het, dat de figuren (en dat zeer grove en onduidelijke) tusschen den tekst zijn ingevoegd, zoodat men vaak het blad moet omslaan, om ze te gebruiken. Wij hadden liever gezien, dat zij in afzonderlijke, uitslaande platen waren opgeno-

[p. 526]

men, te meer, daar men, blijkens bladz. 311, toch nog afzonderlijke platen te wachten heeft.

Wij verlangen naar de voortzetting der vertaling van dit belangrijk werkje, dat wij, even als de voortreffelijke Geschiedenis der aardrijkskundige Ontdekkingen van cooley, voortreffelijk door Prof. van kampen overgezet, aan de groote onderneming van Dr. lardner, Cabinet Cyclopédie, te danken hebben.