Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1839

Aan den Recensent van: De Dood van Willem den I.

(Vervolg en slot van bl. 188.)

En hier lette men op den tijd, die ons door het Treurspel vertegenwoordigd wordt! Dezelve was hoogst eenvoudig, ook in het gebruiken van woorden en spreekmanieren, en stond, uit een letterkundig oogpunt beschouwd, verre beneden de beschaving en den fijneren smaak van onze dagen. Wil men beweren, dat wij de Delvenaren hebben doen keuvelen - dát keuvelen was eigen aan den tijd van willem I. In later tijd, zelfs bij de herleving der vaderlandsche Dichten Letterkunde, in de eerste helft der 17de Eeuw, konden de meerbeschaasden, in de zaken des gewonen levens, het eenvoudige van den voortijd nog niet geheel vaarwel zeggen, getuige de Brieven van hooft, die kernvolle Schrijver der Nederlandsche Historie! Dát eenvoudige - en waarom het woord verzwegen? - dát goedhartig-keuvelende droeg de kleur des tijds: Delvenaren uit de 19de Eeuw zouden wij anders hebben doen spreken.

[p. 230]

Maar waarom burgers gekozen? en wel burgers in een Treurspel? Het antwoord is gereed:

Willem I moest, door het geheele stuk, de spil zijn, die alles in werking bragt; maar daartoe moest men den Vorst, van den kant zijner uitmuntende hoedanigheden en beminnenswaardige deugden, leeren kennen. Als handelend persoon kon hij evenwel hiertoe slechts voor een deel bijdragen; en zij, die hem het naast omringen, Gade, Zuster, Zoon en Vriend, kunnen dit slechts tot op zekere hoogte, en naar mate van het standpunt, waarop zij staan. Het ontbrekende - alwat willem I voor den landzaat was, is en zijn wil - wie kunnen dit beter in 't licht stellen, dan eenvoudige burgers, overigens, en naar mate de druk des tijds zwaarder weegt, doorgaans overhellende, om de handelingen ook van den besten Vorst te misduiden en af te keuren? Dat willem I de Vader des Vaderlands, de poplicola des Volks was, dit kon geene louise de coligny, geen barneveld, dát moesten de burgers verkondigen; en deden zij dat ook in de taal der 16de Eeuw, onopgesmukt en eenvoudig, ja zelfs keuvelende, dit schonk aan hunne getuigenis het merk der oud-Nederlandsche openhartigheid en waarheidsliefde. Als bijkomend middel, om den Vorst met het volk in verband te brengen, en, naar aanleiding daarvan, de kennis van zijn edel karakter meer te doen uitkomen, beschouwe men het tooneel, waar oranje, van 's Hage terugkeerende, de Delvenaren minzaam, moedgevend en godvruchtig tevens toespreekt! Men beschouwe die verschijning en toespraak alzoo geenszins als doel, maar als middel, waardoor, bij die burgers, gevoelens worden gewekt en gesprekken uitgelokt, die de belangstelling in den vereerden en geliefden Vorst moeten verhoogen! Het gezang der burgers en het lied der soldaten behooren tot de attributen der romantische School. De vrolijke kleur, die deze handelingen in contrast brengt met het tragische des onderwerps, moet, bij den toeschouwer, onwillekeurig het treurig denkbeeld doen rijzen: ‘Hoe spoedig zal al die vreugde in droefheid verkeeren!’

Tot de romantische bestanddeelen van het stuk behoort mede de tooneelverandering, waarbij gerards de bewuste alleenspraak houdt. Wij verwijzen hierbij tot hetgeen desaangaande, en omtrent den moorder, over het geheel, in het Voorberigt is in 't midden gebragt. De geopperde be-

[p. 231]

denking tegen die tooneelveranderingen geldt het genre, en is alzoo van toepassing op alle stukken, waarin die veranderingen kunnen aangewezen worden.

Met opzigt tot de intrigue van het stuk hadden wij zelf meerdere in- en verwikkelingen gewenscht; dan het moeijelijke, om daarin naar eisch te slagen, zonder verkrachting van de waarheid der geschiedenis, even belangrijk als noodlottig, en daarenboven zoo algemeen bekend, heeft ons bewogen, om aan de eenvoudigheid der waarheid, in de voorstelling, de voorkeuze te geven. Van haren en diens voorganger, met gelijke zwarigheden te worstelen hebbende, poogden dit te ontgaan, door aan gerards een' Spaanschgezinden verleider en aanhitser tot de gruweldaad ter zijde te stellen; dan wij hadden, hunnen voorgang volgende, het bekende geleverd, en ons daarbij in nieuwe en zeer groote zwarigheden gewikkeld, ontleend uit de gesteldheid en den geest van onzen leeftijd en de verandering van begrippen. Wij willen onze meening in dezen rondborstig ontvouwen.

Gerards met eenen Spaanschen verleider, binnen de muren van Delft, verbindende, hadden wij, eerstelijk, tegen de waarheid der historie gezondigd; maar ten andere hadden wij die beiden, als handelende personen, veel meer op den voorgrond moeten plaatsen, dan thans met den verachtelijken moorder het geval behoesde te zijn. Wij hadden dan tevens (immers ons bleef geene andere keus) de vervolgzucht, onverdraagzaamheid en Godsdiensthaat, in al derzelver naaktheid en afschuwelijkheid, en gelijk zij zich, in dien rampvollen tijd, bij de geestelijken en leeken der Roomsche Kerk vertoonden, ten tooneele moeten voeren. De Heer scribe moge, in les Huguenots, dien geest der verschrikking, in Frankrijk, zijnen Landgenooten te aanschouwen geven; de Fransche ligthartigheid en godsdienstige onverschilligheid ergeren zich niet aan de gruwelen van den St. Bartelsnacht! Maar geheel anders is het in Nederland, waar de Grondwet zelve de godsdienstige verdraagzaamheid krachtig verkondigt, en Roomsch en Onroomsch, als burgers, één zijn voor het eerbiedwaardig Hoofd van den Staat.

De taal van eene louise de coligny, harer waardig, niemand kwetsende, en alleen over gebeurde zaken handelende, bragt ons reeds digt genoeg bij de noodlottige kampplaats van Godsdiensthaat en vervolging - waarbij de snoode gerards ons dwong, voor eenige oogenblikken, te toeven. En nu zouden wij, nog daarenboven, in iederen volzin, door

[p. 232]

een' sluwen verleider gebezigd, om den onverlaat in zijn opzet te stijven, en, waar hij wankelen mogt, te sterken, eene leer hebben moeten verkondigen, die, helaas! in die dagen van verdeeldheid, tot oneer van de menschheid en van het zoogenaamde Christendom der 16de Eeuw, gepredikt werd; maar die gewis alle weldenkenden, bij Roomsch en Onroomsch, zouden wenschen te wisschen uit de gedenkschriften van eenen tijd, die, Gode zij dank! door dagen van onderlinge verdraagzaamheid en tegemoetkoming is vervangen?

Wij vertrouwen, dat het gezegde, voor alle bezadigden, die het behoud van Godsdienstvrede en onderlinge verdraagzaamheid, onder de verschillende afdeelingen der Christenen, vurig wenschen, genoegzaam zal zijn, om ons besluit te regtvaardigen, van aan gerards geenen nog boozer demon ter zijde te stellen, dan hemzelven bezielde. Moge het stuk, als zoodanig, door gemis van genoegzame intrigue, in het oog van den kunstkenner verloren hebben; genoeg zij het ons, wanneer hetzelve, van wege onze vredelievende terughouding, eenigzins winnen moge in de schatting van hen, die zich thans over de aanvankelijke genezing van eenmaal onheelbare wonden verheugen!

Eindelijk: niemand is meer, dan wij zelf, overtuigd van het onvolkomene van dezen onzen arbeid. Het onderwerp zelf, wij verklaren zulks even vrijmoedig, heeft trouwens ook, uit eigen aard en in menig opzigt, met groote bezwaren te kampen, bij eene tooneelmatige behandeling. Dat wij deze bezwaren gekend en geenszins ligt geacht hebben, kan en uit ons Voorberigt, en nog nader uit dit ons antwoord worden opgemaakt. Waarlijk, het is geene gemakkelijke taak, een Treurspel te schrijven, hetwelk, voor 't minst, op eenige verdiensten aanspraak mag maken! Dan, naar mate men dit levendiger gevoelt, naar die mate behoort de lust gewekt te worden, om de bestaande bezwaren te boven te komen. Zoo nadert men allengs het doel; zij het ook, dat men hetzelve nimmer moge bereiken! En moge daarbij onze dichterlijke roem geenszins vermeerderd worden, de kunst zal er ongetwijfeld bij winnen.

Wij hebben onze meening te kennen gegeven, en laten het daarbij berusten. Immers, wij herhalen het, wij zijn van allen pennestrijd afkeerig. Onze geëerde Recensent moge al in onze antwoorden geen genoegen kunnen nemen, zeker zijn wij, dat hij onze bescheidenheid - en waar behoort deze meer te huis te zijn, dan in het gebied van den goeden smaak, der kunst en der wetenschap? - geenszins zal miskennen. Die bescheidenheid valt wel niet in den toon en geest van eenen tijd, die zich door onbeschofte kwinkslagen kenmerkt; dan de bezadigde man volgt zijnen weg, zonder dat zijne gemoedsrust door het rumoer van eene dorpskermis gestoord wordt.

w.h. warnsinck, bz.