Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1838

Het Heelal, een Dichtstuk, door C. Amelse. Cerebrum mundi speculum. Voor rekening van den Schrijver. Te Amsterdam, bij, J.J. Schröder. In gr. 8vo. 48 Bl. f :-80.

Grooter en verhevener onderwerp kan er, buiten God, wel niet genomen worden, dan het Heelal! Aan rijkdom van zaken zal het dus wel niet ontbreken; en het zal er alleen op aankomen, uit welk oogpunt zij beschouwd, en op welk eene wijze zij behandeld zijn. Laat ons dan zien, hoe de Heer amelse, die zich hieraan waagde, dit gedaan heeft!

Een heldere sterrennacht leidt den Dichter op tot beschouwing van Gods grootheid in het Heelal, waarbij 's menschen nietigheid afsteekt. Wat weet de Wijsgeer van God, van het Heelal, van onze aarde, van de andere planeten? Noch de aarde, noch de mensch is het hoofddoel van Gods werken: wij weten alle Gods oogmerken met de schepselen niet. De wensch naar onsterfelijkheid is een algemeen, maar blind gevoel, hier vergeleken, zoo 't schijnt, met eene fabelvertelling uit den Koran. (?!) Bijgeloof en dweeperij dienen de eigenbaat, en doen allerlei nadeel: ter harer gunste vonden zij de offeranden en de Godspraken uit. (?) Men zij dan

[p. 487]

wijs, en beschouwe het Heelal! Voortreffelijkheid der rede. Aanspraak aan den Atheïst, om zijne dwaasheid ten toon te stellen, en op het ontstaan van ziel en ligchaam te wijzen. De Fabelleer, wél bestuurd, was goed, maar werd door bijgeloof of eigenbaat misvormd, en de oorzaak van allerlei kwaad; maar daarom mag de Atheïst de waarheid niet verzaken: de vriend der deugd ‘wil hem als wangedrogt uit instinct verdelgen.’ (?!) Het Heelal bewijst Gods bestaan, en de Wijsgeeren van alle Volken erkennen dit: er is daar ook wel fabelleer, bijzonder bij de Indianen; maar God wordt toch gekend en geëerd. Wij weten nog weinig van den mensch: er zijn verscheidene menschenrassen: hoe komen zij daar, waar zij wonen? hoe ontstonden zij? Bij alles, wat wij in het Heelal zien en weten, weten wij toch de toekomst niet; maar wij moeten ons aan God onderwerpen en op Hem vertrouwen. In den dood ontvalt ons alles; maar aan God, die ons lot bestuurt, moeten wij ons overgeven, gelijk ook de Dichter dezes doet. - Ziet daar, zoo veel Rec. heeft kunnen nagaan, den inhoud van dit Dichtstuk. Kan de Lezer nu den zamenhang van des Schrijvers denkbeelden, en het bepaalde oogpunt en de bedoeling van het geheel vatten, het zij zoo! Rec. heeft het zoo ver niet kunnen brengen; en indien al, volgens het motto op den titel, de hersens de spiegel der wereld zijn, dan moet het óf aan zijne oogen, óf aan des Schrijvers hersenen gescheeld hebben, dat hij er niet duidelijk in zien kon, maar dat het hem alles gedurig verward en duister voor het gezigt stond.

Ook in de dichterlijke voorstelling is alles behalve een spiegel te vinden, die het beeld der schoonheid van het Heelal terugkaatst. - De aanhef, hoewel niet onberispelijk, is nogtans over 't geheel niet kwaad:

‘'t Is middernacht. Hoe zacht,

Hoe zalig slaapt Natuur!

Hoe stil, als dood en graf,

Is alles op dit uur!

Een diepe rust verving

't Gewoel der stervelingen;

Geen blaadje ruischt in 't loof,

Geen woudbewoners zingen.’

en zoo gaat het nog eenige coupletten redelijk wel voort. Maar wie had nu in dit gedicht zulke prozaïsche regels kunnen verwachten, als b.v. deze, bl. 11, waar de Auteur over eene verdwenen ster in het Zevengesternte dus spreekt:

‘Gij ziet er nu maar zes,

Hoewel, voor weinig jaren,

Er in dit sterrebeeld

Nog zeven sterren waren.

[p. 488]

 

Hoe komt dit? Is die ster

 

Verdwenen in het niet?

 

Is 't door gebrek aan licht,

 

Dat men haar niet meer ziet?

 

Of is zij achter een

 

Der andre zes verscholen?

 

Behoudt zij hare plaats,

 

Of ging zij elders dolen?’

Ja, hoe verder men komt, op hoe meer platheden men stuit, somtijds zonderling tusschen betere, ja waarlijk goede plaatsen ingeworpen; b.v. bl. 15, midden in eene vrij deftige beschrijving van Natuurverwoestingen, ‘'t regent dat het giet’; bl. 24: ‘Apollo sprak van geld, Diana van betalen, En Jupiter nog meer Van hebben en van halen’, enz.; bl. 35: ‘Zoo is de Neger zwart, en kijkt gelijk een aap, Met fraai ivoorgebit, En wol gelijk een schaap’, enz.; bl. 41: ‘Professers, Docters! redt! Waar blijft de drank zoo lang?’ en dergelijke bespottelijke rijmelarijen meer. Rec. zou nu ook nog kunnen spreken van duistere plaatsen en spreekwijzen, zoo als b.v.: ‘De hemel moet de ziel in God vervoeren’; ‘de ziel wil zijn in God’, bl. 5; ‘alles zal in God wederkeeren’, bl. 28; ‘het mythenhof, waaraan de rede het godsdienstig masker afrukt’, bl. 27; ‘de embryo, het werk der ziel’, en wat er verder, bl. 28, 29, over de ‘jonge ziel’, die ‘als erfgenaam verschijnt’, gezegd wordt. Doch reeds genoeg, om te doen zien, dat, ofschoon de Schrijver het goed moge meenen en veel gelezen hebben, het poëtiseren en philosopheren voor het Publiek zijne zaak in 't geheel niet is.

De zes laatste bladzijden van dit boekje bevatten 1. Verklaringen, d.i. de titels van eenige werken, (met de, hier en daar fautief gestelde, letters van het Grieksche alphabet genommerd) waar, omtrent de in dit Dichtstuk (hier met ρ aangewezen) voorkomende zaken, iets naders te vinden is. 2. Aanwijzingen, d.i. die plaatsen, waar deze of gene der bovengenoemde Auteurs te raadplegen is, waaruit wij, voor de curiositeit, slechts de volgende tot een proefje overnemen: ‘ρ. 16. XIX. zie ϕ,’ (d.i. ‘Historie van willem levend, door e. wolf, geb. bekker’: dus op de woorden bl. 16, r. 19: ‘Wie is dan de ijzegrim’, kan men de zes deelen van den willem levend gaan lezen!!) 3. Verdere Verklaringen en Aanmerkingen tot opheldering, waarvan de voornaamste is eene korte beschouwing van het Heelal, of eigenlijk van ons Zonnestelsel en van de vaste Sterren; waarbij wij gaarne instemmen met des Schrijvers betuigde hulde aan het Opperwezen, en met zijne bedoeling, ‘de algemeene verspreiding van kennis’, ofschoon wij vreezen, dat zijn Dichtstuk hiertoe het beste middel niet is.

No. X. Meng. bl. 519. reg. 5 v.o. leze men: alstoen.