Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1837

Proeve eener Theoretische en Practische Menschkunde, door H. Timmer, Predikant.

(Vervolg en slot van bl. 386.)

Bladz. 179: ‘De voorspeller grondt zijne uitspraak op redenen, die hij in den aanleg van bijzondere personen vindt, maar de waarzegger op kunstenarij; ook spreekt de eerste gewoonlijk twijfelachtig en voorwaardelijk, doch de laatste zeker en onvoorwaardelijk.’ Somtijds is dit waar, maar vaak spreekt ook de waarzegger onbepaald, daar hij meestal eenen slag, zoo als men het noemt, om den arm houdt, zoodat ligtelijk het eene of andere der voorzegging uitkomt; en vandaar almede, dat waarzeggers ten allen tijde nog zoo

[p. 431]

veel geloof hebben gevonden. Op hoe vele zoogenoemde horoscoop-blaadjes leest men: gij zult wel in het een en ander tegenspoed hebben, maar alles zal teregt komen; of: gij zult zien, dat gij menschen hebt miskend, die uwe ware vrienden zijn, en het bedrog uwer schijnvrienden zal eenmaal aan het licht komen, en derg. Men denke ook aan het opzettelijk dubbelzinnige van de orakelen der oudheid, b.v.

Ajo te AEacida Romanos vincere posse.

en meerdere voorbeelden, elders genoeg te vinden.

Bladz. 182. De uitval tegen het kaartspel, als veel gebezigd ter waarzeggerij, heeft geenen grond. Als men wigchelen wil, kan men daartoe duizend dingen bezigen, al waren er geene kaarten in de wereld; maar wie zal op koffijdik enz. smalen, omdat het wel eens tot waarzeggerij gebruikt wordt?

Bladz. 183: ‘De verbeelding heeft dikwerf vroegere en latere dichters tot den waan gebragt, waardoor zij hun dichterlijk vuur eene Muze of Zanggodin noemden, en hun Enthusiasmus voor het werk van eenen vreemden geest, dien zij genius heetten, hielden.’ Staat dat hier, gelijk het al het voorkomen heeft, ter goeder trouw? Maar, timmer! gelooft gij dan niet met Rec. en elk' mensch van gezonde zinnen, dat de Heeren Poëten dat geenszins aldus in ernst zeggen? Het is meer eene dichterlijke fictie, dan een eigenlijk geloof, zoo als gij het doet voorkomen.

Bladz. 187. Geestigheid, zoo als timmer die omschrijft, dunkt ons niet datgene te zijn, wat men daardoor gewoonlijk verstaat. Indien geestvolheid een geijkt woord ware, het zou 's mans meening beter uitdrukken. Bij geestigheid denken wij meestal aan luimig vernuft, aardigheid, gevatheid.

Bladz. 236. Is het van den man van genie niet wat al te sterk gezegd, dat hij ‘weigert, zich aan de regelen, die de kunst aan de hand geeft, te binden?’ Op bladz. 238 althans drukt de Schrijver het beter uit: ‘een volkomen vrij gebruik van hunne krachten, dat hen onafhankelijk van de voorschriften der kunst maakt,’ gelijk ook in het geheele daarop volgende Hoofdstuk.

Bladz. 240. not. wordt erasmus aangehaald als voorbeeld van genie, ‘die onder den dwang der scholen geheel onvatbaar scheen, hoewel hij naderhand de roem der ge-

[p. 432]

leerdheid en de Kerkhervormer voor Nederland werd.’ Erasmus was een groot man; maar de gronden, welke vóór jaren door de tegenschrijvers tegen het gevoelen van Prof. ypey zijn bijgebragt, acht Rec. van gewigt genoeg, om het daarvoor te houden, dat hij meer voorlooper der Hervorming, dan zelf Hervormer is geweest; en steunt het eerste niet enkel op het oude praatje, dat erasmus zeven jaren over het a.b.c. zou geleerd hebben?

Bladz. 242. ‘Tusschen ontdekken en uitvinden bestaat een groot onderscheid: Het eerste geschiedt op vermoeden van eene reeds aanwezige zaak, die, door waarnemingen, volgens de regelen der kunst, onder het bereik van ons verstand gebragt wordt; doch het uitvinden ligt alleen in eene oorspronkelijke schepping van iets, dat nog niet bestond, hetzij het deszelfs soort of vorm betreft; want in een van beiden heeft de vinding haren oorsprong. Men kan, ter onderscheiding nu van eenen ontdekker met eenen uitvinder, columbus ten voorbeeld nemen, en men gevoelt aanstonds, hoe men met waarheid van hem zeggen kan, dat hij Amerika ontdekt heeft, en in hoeverre het valsch is, wanneer men hem eenen uitvinder van Amerika noemde.’ Niet alzoo; eene ontdekking kan ook zonder ‘het vermoeden van eene reeds aanwezige zaak’ plaats hebben. Of is niet herschel de ontdekker van Uranus, de sterrekundige de ontdekker eener vroeger onbekende komeet? Van columbus moge het waar zijn, dat hij het bestaan van een vast land in den westelijken Oceaan vermoedde; maar al ware dit niet het geval, dan verviel daardoor zijne qualiteit van ontdekker in geenen deele, en de zeereiziger, die zonder het minste vermoeden een onbekend eiland vindt, is er niet minder de ontdekker van, dan columbus van Amerika. Beter ware het, onzes inziens, te zeggen, dat uitvinden is: het daarstellen van iets, dat vroeger niet bestond; ontdekken daarentegen het bekend worden met eene reeds bestaande zaak. Zoo zou men kunnen zeggen: torricelli was de uitvinder van den Barometer, maar de ontdekker van de zwaarte der lucht. (Of het laatste aan galileï moet toegeschreven worden, doet hier niets ter zake; men neme dan maar den eenen naam voor den anderen.)

Bladz. 246 zegt timmer, dat de voortbrengselen van een genie (zal het dien naam verdienen) navolgenswaardig

[p. 433]

moeten wezen. Gelijk het echter ontwikkeld wordt, bedoelt hij navolgbaar, vatbaar voor navolging.

Bladz. 235, 248. Wij zijn het met den Schrijver eens, dat bellamy een genie was, maar zouden dit met hem niet inzonderheid daarop gronden, dat bellamy het rijm in de dichtkunst vaak versmaadde. Onzes inziens is dit wel het minste, dat Zelandus tot een genie maakte; anders zouden wij hem dien naam niet durven geven. Ook is het onvergeeflijk, dat nieuwland, borger enz. hier niet zijn genoemd.

Bladz. 253. Hier hadde de in vele opzigten fraaije verhandeling van witsen geysbeek over het valsch vernuft (in 's mans Apollineum) aanhaling en vermelding verdiend.

Bladz. 259. De zelfstandigheid van een volk doet zeker veel af ter ontwikkeling van vernuften; maar timmer spreekt vervolgens meer van regeringsvorm en had dien dan ook bij vrijheid, welvaart en godsdienst moeten noemen.

Bladz. 260. ‘Toen Athene in welvaart was, bloeiden de socratessen en demosthenessen onder de Grieken; doch zij gingen onder de overheersching van philippus verloren, en kwamen nimmer zoo oorspronkelijk weder voor den dag.’ Toegestaan. ‘Waar het noodlot (liever lot: de Schrijver heeft ongetwijfeld Schicksal gedacht) banden smeedt, daar sluit het ook verstand en hart in beleg.’ Poogt het dit te doen, ja; maar verstand en hart laten zich zoo niet in boeijen klinken, en actie geeft ook hier dikwijls reactie. Men denke aan onze voorvaderen in den worstelstrijd met Spanje. ‘Het godsdienstig gevoel verheft inzonderheid den geest boven het stof, en schenkt, door die verheffing, aanleiding tot verhevene denkbeelden, waardoor het vernuft bloeit.’ Toegestaan weder, maar waar de banden der overheersching gesmeed worden, daar werkt ook niet zelden het godsdienstig gevoel het levendigst, en in zooverre kan onderdrukking ook tot ontwikkeling van vernuften bijdragen.

Bladz. 264. ‘Hoort den armen rijmelaar, bij wien de verbeelding haren pligt van een groot dichter bewijst; doch verlangt niet meer van hem, dan de verbeelding tot het dichterlijk talent kan aanbrengen, omdat zijne overige krachten niet ontwikkeld zijn.’ Het ontbreekt den armen rijmelaar juist aan verbeelding, en zonder deze is en blijft hij een rijmelaar, al vloeijen zijne verzen als die van fei-

[p. 434]

tama; maar met verbeelding is hij dichter, gelijk antonides dichter was, ondanks de hardheid zijner versificatie.

Bladz. 289 not. wil timmer het woord dweepen van een verouderd woord weepen afgeleid hebben. Rec. kent dat woord niet, en weet dus ook niet, wat het zou moeten beteekenen.

Bladz. 316 not. Hier had moeten bijgevoegd zijn, waarom de ב den Zoon, ר den Heiligen Geest en א den Vader moest beteekenen; t.w. omdat het de eerste letters zijn der woorden: ן ור en באַ.

Overigens verraadt, hetgeen timmer van de dweeperij zegt, geheel den Predikant in Groningerland; maar wij geven hem toch in bedenking, of het separatisme onzer dagen, wij zeggen niet bij sommigen, maar in het algemeen, wel te houden zij voor hetgeen men in eenen wijsgeerigen zin dweeperij noemt? Ons dunkt neen, en den naam dweepers, wel eens aan de tegenwoordige Hervormde Separatisten gegeven, meenen wij ongepast te zijn.

Wij hebben ook in dit deel vele onjuiste en ontaalkundige uitdrukkingen gevonden. Slechts enkele willen wij aanteekenen.

Bladz. 12. ‘Het licht daalt in zeven minuten van den hemel tot de aarde.’ Van de zon, zal de Schrijver meenen; althans dit geschiedt in omtrent acht minuten.

Bladz. 18. ‘Het inwendig oor ligt in een rotsachtig gebeente’; meent de Schrijver knobbelachtig?

Bladz. 147 not. Wat is moedermalen?

Bladz. 237. ‘Ook verstaan wij hier door vernuft nog niet, wat de Duitscher met zijn woord Vernunft uitdrukt.’ Hier moet het woord nog noodzakelijk weg. Vernunft is geheel iets anders dan vernuft.

Bladz. 244. ‘Zijn weetlust verleidt hem dikwijls tot eenen zinnelijken wellusteling van gedachten.’ Wat bedoelt hier de Schrijver? En kon hij het niet in betere taal zeggen?

Bladz. 249. ‘Newton heeft den natuuronderzoekeren den donkeren weg tot hare kennis geopend.’ Het moet zijn: den vroeger donkeren weg verhelderd; of: den vroeger gesloten weg geopend. Wat donker is, verlicht of verheldert, wat gesloten is, opent men. Doch deze fout is vrij algemeen. Wij meenden er bij deze gelegenheid op te moeten opmerkzaam maken.

[p. 435]

Bladz. 264 not. Het geeft, voor: er zijn. Een zuivere Germanismus: Es giebt. Ald. ‘Hoevele apellessen zijn er niet, die achter den ploeg gaan? De gelegenheid ontbrak hun, om raphaels te worden. Hunne karikaturen leveren een bewijs van aanleg,’ enz. Timmer meent gebrekkige schilderstukken; karikaturen zijn geheel iets anders.

Bladz. 321. Gestalte voor zedelijke gesteldheid is geen Nederduitsch. Men verstaat door het eerste uiterlijke gedaante.

Sommige drukfouten zijn niet aangeteekend. Eene der meest zinstorende is schootkinderen voor schoolkinderen.

Voorts is het jammer, dat, even als in het eerste deel, zoo vele namen verkeerd zijn gespeld, als: tomasius voor thomasius, kromwel voor cromwell, fedrus voor phaedrus, swedenburg voor swedenborg enz.

Maar van meer belang is het, dat bijna op elke bladzijde woorden cursijf gedrukt zijn, in welke geen de minste nadruk ligt, hetgeen ten deele ongevallig is, ten deele ook aanleiding geeft tot het verzwakken van den nadruk der zoodanige, die teregt aldus zijn onderscheiden.

Geen vitlust gaf ons bovenstaande aanmerkingen in de pen; maar wij wilden den Heere timmer doen zien, dat wij zijn werk met aandacht hebben gelezen, en het publiek, dat het ten gevolge eener oplettende beschouwing is, wanneer wij ook dit deel in het algemeen van harte aanprijzen.