Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1836

[p. 752]

De sprekende rolpens.^(*)

'k Gun, wien 't mag lusten, na te pluizen,

Of dier en bloem en boom en blad

Aan de oude leer van 't zielverhuizen

Eens rede en spraak te danken had;

Maar 'k neem AEsopus tot mijn voorbeeld,

En zal een doode Runderpens

(Schoon kiescher smaak mijn keus veroordeelt)

Doen spreken als een levend mensch.

Vreest niet, alsof ge een taal zoudt hooren,

Die in natuur geen waarheid vindt;

Doet als de haas, en spitst uwe ooren,

Terwijl de Doode dus begint:

‘Ik was, voorheen, een deel der keuken,

Waar 't hooi of afgebeten gras

Een' kleinen tijd moest liggen meuken,

Eer 't voor de kaauwing^(**) vatbaar was.

Zij was verdeeld in vier vertrekken,

En elk, door vliezen afgeschut,

Moest tot bijzonder doel verstrekken,

Der spijs ter kneding, 't dier ten nut.

Mijn grootste kamer, pens geheten,

Of hol, door Aristoteles,^(***)

Borg 't eerst, al wat er wierd gegeten,

Als in een' zak, of groote flesch.

Om zuiv're voeding te verkrijgen,

Had ieder kamerhokje of perk

De macht om 't voeder door te zijgen;

Doch elk had zijn bijzonder werk.

De pens of 't groote hol ontwijkend,

Kwam 't hooi of gras, als stevig deeg,

In 't hok, dat naar een kap gelijkend,

Den naam van muts of hoeve kreeg.^(†)

Nadat het in die beide hokken

Een lichte koking ondervond,

Steeg 't uit dit laatste, in kleine brokken

Gedeeld, ter kaauwing, naar den mond.

Was 't eerste en grootste dier vertrekken

Met sijne tepeltjes bezet,

(*) Terwijl, ruim tien jaren geleden, in een gezelschap, waarbij ik tegenwoordig was, over eenige huishoudelijke onderwerpen gesproken wierd, liep, daar wij juist de maand November beleefden, het gesprek ook over de gewoonten onzer voorouderen en van nog velen onzer tijdgenooten, voornamelijk bij den jaarlijkschen slachttijd, en wierd de aandacht bijzonder bepaald bij het bereiden of maken van rolpens; 't welk mij op den inval bracht en aanleiding gaf, om te zorgen, dat, bij de eerstvolgende zamenkomst, geheel buiten medeweten der vrouw van den huize, waar wij moesten vergaderen, twee gebakkene rolpensen ter tafel gebracht zouden worden, en vergezeld gaan met eene beschrijving in rijm, zoo ter opnoeming van de afdeelingen of kamers der rundermagen, als van derzelver bijzondere werkzaamheden; waarbij ik, behalven van de 2de uitgave der Lessen over de Veesterfte, door den wijdberoemden Hoogleeraar petrus camper, gedrukt te Amsterdam bij g. bom in 1779, en een ander, doch naamloos boekje, over de ziekte van het Rundvee, ook, ter raadpleging, gebruik gemaakt hebbe van het werk van blumenbach: de Natuurkunde van den Mensch.

(**) Kaauwing, niet herkaauwing, omdat de runderen, hetgeen zij eten, niet kaauwen, maar schielijk achtereen in hunne maag slikken en die vol maken; doch vervolgens, door eene zonderlinge beweging, die echter (met verlof gezegd) veel van braken verschilt, een klein gedeelte teffens van die spijs weder opwaarts in den mond brengen en zeer lang tusschen de kiezen kaauwen, waarna zij haar ten tweeden maal doorslikken en in eene andere maag brengen. Ook geven de woorden der oude Grieken, tot het uitdrukken van dit bedrijf gebezigd, en alle afstammende van het woord μηρύειν, hetwelk wentelen, tot een' bal maken beteekent, eenvoudig te kennen: iets terugbrengen ter plaatse, van waar het gekomen is, b.v. hier den mond.

(***) Het hol, in het Grieksch κοιλία μεγἀλη, de groote buik, van κοίλος, hol, diep, kuil, bij aristoteles, Historia Animalium, Lib. 2. Cap. 17.

(†) Muts of hoeve, welke als een aanhangsel der eerste maag, of pens, mag beschouwd worden, en de gedaante heeft van eene blaas, of muts, of huif, naar het Hoogduitsche woord Haube. Van binnen is zij voorzien van vele hoekige, diepe en zeer fraaije celletjes, in den vorm van een net, in 't Latijn reticulum genoemd, en door aristoteles κεκρυϕαλος, naar een netvormig hoofdtooisel van Grieksche vrouwen. Zie aristoteles, t.a.p. en camper, als boven, bl. 19.

[p. 753]

 

Het kleinste moest verwond'ring wekken,

 

Als pronkend met een kunstig net.

 

Ras, na die kaauwings-operatie,

 

Ging brok na brok in 't logement,

 

Om zijne inwendige formatie

 

Als menigvold of boek bekend.^(††)

 

'k Laat anderen de vraag ontwinden,

 

Welk pad het kaauwsel derwaarts nam;^(†††)

 

Genoeg zij: 't mocht daar vochten vinden,

 

Waaruit de kiem der voeding kwam.

 

Want tusschen acht dozijnen blaêren

 

(Zoo groote, als kleine en middelsoort)

 

Liet zich 't gekaauwde voegzaam scharen

 

En bracht een nieuwe scheiding voort.

 

't Wierd daar, door klieren, bladen, rokken,

 

(Wier kunstig maaksel 't oog verrukt)

 

Met veelvermogend vocht doortrokken,

 

Gekneed, geperst en uitgedrukt.

 

Ontzoog die boek-zaal, door haar blaêren,

 

Aan 't voedsel 't best en voedzaamst deel,

 

Het overschot deed reuk ontwaren,

 

Die veel verschilde van kaneel,^(§)

 

En toonde, toen 't daar uitgewrongen

 

(Als door een doek of wollen lap)

 

En uit de bladen was gedrongen,

 

Een groene, drooge en dikke pap.

 

't Moest nu ten vierde maal verhuizen,

 

Ter plaats, waar 't nieuwe vocht ontving,

 

En, in den zak vol zachte pluizen,

 

Nog eens de koking onderging.

 

Daar al mijn kamers namen droegen,

 

Ontbrak de naam aan deze ook niet,

 

Dien hem de Griek wist tot te voegen,

 

En op de werksvoltooijing ziet.^(§§)

 

Gevoelt ge lust om dien te weten?

 

'k Ben, tot uw dienst, reeds bij de hand:

 

Hij mag in 't Grieksch enustron heten,

 

Maar lebbe of rooi in Nederland.

 

De drooge kluit (in veertien plooijen

 

Door kliersap mild gedrenkt, besprengd)

 

Zag daar 't verduwingswerk voltooijen,

 

En zich tot weeke brij gemengd.

(††) Menigvold of boek is de 3de maag, waarin 24 groote vliezen zijn, tusschen ieder van welke een middelbaar, en tusschen ieder middelbaar en groot vlies nog een klein vlies is, makende te zamen 96 vliezen, die, naar hunne gedaante, bladen, en het geheele lichaam boek genoemd worden. Daar deze bladen met harde uitsteeksels voorzien zijn, die op egelpennen gelijken, wordt dit gedeelte van dit ingewand in het Grieksch Ἔχινος, in het Latijn echinus, d.i. egel of stekelzwijn, en ook omasum, de vette of scheiddarm, genoemd.

(†††) Daar de Heer camper, in het genoemde boek, beweert, dat het gekaauwde voedsel, uit den mond, onmiddelijk door den slokdarm, en niet door de sleuf tusschen de 2de en 3de maag, in de laatstgemelde, d.i. het boek, komt, en een ander naamloos werkje (zie Aant. 1, op bladz. 758) dit gevoelen, van bladz. 28 tot bladz. 33, sterk tegenspreekt, maar nogthands ieder schrijver redenen voor zijne stelling bijbrengt, die de bewijzen van kennis en bescheidenheid dragen, oordeele ik mijzelven noch bekwaam noch bevoegd, om mijn eigen gevoelen te dezen opzichte te zeggen, en nog veel minder, om daardoor den schijn aan te nemen van eene beslissende uitspraak tusschen deze twee ontleed- en natuurkundige mannen.

(§) Het a.w. van p. camper zegt ons, op bladz. 17, dat het der moeite waard is, te letten op den reuk, dien het gekaauwde of (wil men) herkaauwde voedsel in deze maag verkregen heeft en reeds in een' staat van ontbinding is, niettegenstaande de gal, noch uit de lever, noch uit de galblaas, daarbij heeft kunnen komen.

(§§) In het Grieksch wordt deze maag ῎ηνύςρον genoemd, beteekenende zoo veel, als plaats van voleinding of volkomen in staat brengen. Het woord stamt af van het werkwoord ᾽ανύειν, voltooijen. In de Nederlandsche taal wordt zij lebbe of rooi, of ook roo, roode, (volgens peyërus) wegens de kleur, genoemd. In het Latijn (waarschijnlijk naar de gedaante) heet zij abomasum of faliscus, bij martialis, 4: 46: 8, een beuling of worst, doch niet weinig dik; zie ook p. camper, t.a.p. bl. 19. Behalven deze zachte pluizen, die hier genoemd worden, heeft deze maag, van binnen, vouw- of klapvliezen van verschillende grootte, tot 14 in getal, welke (van het boek beginnende) schuins nederwaarts gericht zijn. Zij zijn zeer zacht van consistentie of bestanddeelen, en daarom steeds slap hangende; ook veel verder van elkander geplaatst, dan de bladen van het boek. Aristoteles bepaalt derzelver getal niet. Zie camper, bladz. 19, en de naamlooze Verhandeling, bladz. 20.

[p. 754]

 

In lebbe of rooi kon zij niet blijven,

 

Maar liet, bij deeltjes, zich van hier

 

En langzaam naar den uitgang drijven,

 

Wien men den naam schonk van poortier.^(§§§)

 

Die poortbewaarder bracht elk brokje,

 

Dat beurtelings naar boven steeg,

 

In 't zespaarving'rig darmpje of hokje,

 

't Welk naar die maat zijn' naam verkreeg.

 

't Behoort niet tot de magensoorten;

 

Van 't darmkanaal is 't de eerste kluis,

 

Die aan drie and're lossings-poorten

 

Den toegang gunde door zijn buis.

 

Pas was de brij daar aangekomen,

 

Of lever, gal en alvleeschklier

 

Deed elk zijn scheidingssappen stroomen,

 

Waaruit de voeding rees voor 't dier.

 

Dit nieuw verblijf had, door 't bereiden,

 

Het brijbeslag in staat gebracht,

 

Om 't voedsel van het vuil te scheiden,

 

Waarmeê 't tot hiertoe was bevracht.

 

't Moest, nu in 't dun gedarmt' geslopen,

 

('t Welk voorts de werking op zich nam)

 

Ruim honderdvijftig voeten loopen,

 

Vóór 't tot geheele ontleding kwam.

 

't Mocht, op die reis, geen plaats ontmoeten

 

Van rust, vóór dat, bij werkingskracht,

 

Een baan van honderddertig voeten

 

Het in den blinden uithoek bracht.

 

Dit woord brenge u den darm voor oogen,

 

Die, in de ontleedkunst, blinde heet,^(※)

 

Waar al de chijl wordt uitgezogen,

 

Eer 't vuil in 't dik gedarmte treedt.

 

Die darm was, eer de Heer van Swinden

 

De decimaal-maat bracht in zwang,

 

En 't volksbestuur haar mooi deed vinden,

 

Vijf oude halve voeten lang.

 

't Kwam, uitgemergeld door dat wroeten,

 

In 't dik gedarmte krachtloos aan,

 

Om nu, langs vierendertig voeten,

 

Als mest, naar buiten uit te gaan.

 

Verwacht niet, dat ik hier zal praten

 

Van de ondoorgrondb're scheidingskracht,

(§§§) Poortier, in het Grieksch πνλωρὸς, poort of uitgangsbewaarder, zijnde een ringvormige lap, die door den hairigen, zenuwachtigen en spierachtigen band der maag gevormd is, makende het begin van het intestinum duodenum of twaalfvingerigen darm, die, omtrent ter halver lengte, bij het rundvee, door eene bijzondere buis, in- of toelaat 1^o. het galvocht uit de lever, wier maaksel te zeer zamengesteld is, om hier te beschrijven; 2^o. het sap uit de gal; 3^o. uit het alvleesch, zijnde eene der allergrootste klieren; welke vochten, alle te zamen, dienstbaar zijn tot de volgende einden, als 1^o. het alvleeschsap, om de spijs, die in de maag niet genoeg mocht verteerd zijn, op te lossen; 2^o. om de, in de lever, van het bloed afgescheidene gal, door de algemeene galbuis, in het duodenum te brengen; 3^o. om het uit de levergal in de eigenlijke galblaas gedrupte bloed, als galstoffen, uit de brijachtige massa, eene scheiding te doen maken tusschen de voedselstoffen en excrementen. Want vooreerst zondert het van die pap, welke de maag naar het duodenum heeft doorgelaten, en die met het alvleeschsap vermengd is, de chijl af, even als een room, en ploft de excrementen neder. Voorts scheidt zich de gal in een wei- en een harstachtig deel; het laatste blijft aan de excrementen kleven en geeft er de kleur aan; het eerste vereenigt zich met de chijl, en keert, door de uitkleinzing in de dunne darmen, terug in het bloed. Zie blumenbach, Natuurkunde van den Mensch, bladz. 261-268.

(※) Over den blinden darm, zie camper's Lessen over de Veepest, bl. 22. Schoon, volgens blumenbach, bl. 319 en 415, de blinde darm tot het eerste gedeelte van het dikke gedarmte schijnt gebracht te worden, wordt nogthands, bij het rundvee, aldaar eene werking volbracht, die minder met die der dikke darmen overeenkomt, waarin geene klapvliezen zijn, die den doortocht der, van voedseldeelen beroofde, stof kunnen vertragen, dan alleen door de vernaauwing, dicht bij den rechten darm, die, niet verre van den anus, met zeer vele rimpels bezet is, door welker vocht de doode stof verdund wordt, die anders zeer droog en verhard zoude worden, gelijk dit bij zieke beesten, door de werkeloosheid der klieren, het geval is. Vergelijk blumenbach, ter a.p., en camper, in zijne Lessen, bl. 23.

[p. 755]

 

Die 't voedend deel, door klier en vaten,

 

Als bloedsbron, in de chijlbuis bracht.

 

In plaats van daarmede u te kwellen,

 

Zal 'k eerst mijn standsverwisseling,

 

En wat ik lijden moest, vertellen,

 

Eer ik den zuurdoop onderging.

 

 

 

Het beest, waarin ik zes jaar woonde,

 

't Welk mij, voor 't goed, hem toegebracht,

 

Met een voordeelig groeijen loonde,

 

Wierd, om zijn zwaarte en vet, geslacht.

 

Schoon thands, voor 't al te onzeker kollen,

 

('t Welk, als de slachter zich vergist,

 

Het arme dier doet suizebollen,

 

Maar vaak zijn doel en werking mist)

 

Met roem wordt van een mes gesproken,

 

Waardoor, als 't diep en zeker raakt,

 

't Lang hersenmerg^(‖) gaaf afgestoken

 

En 't dier gevoelloos wordt gemaakt,

 

Blijft 's slachters ziel (aan 't noodloos mart'len

 

Van 't vee, reeds in de jeugd, gewend)

 

Versteend bij 't pijnlijk krimpend spart'len,

 

Daar hij geen medelijden kent.

 

Niet zorgend dat, naar 't doe!, die snede

 

Den lijdenstijd bij 't beest verkort',

 

Houdt zich zijn beulenziel tevrede,

 

Als 't slechts, half lam, ter nederstort!

 

Dit heeft mijn huisbaas ondervonden;

 

Want door dien steek, doch zonder kracht,

 

Gevoelde hij te meer de wonden,

 

In nek en keel hem toegebracht.

 

Toen 't hoofd ontroofd was aan de leden,

 

Toen buik en pooten afgevild

 

En 't lichaam open was gesneden,

 

Wierd ik er rukkend uitgetild.

 

Voorts, in den pensbak neêrgesmeten,

 

Wierd mijn gebouw, zoo nut als net,

 

Gesleurd, gewenteld en gereten,

 

En overal beroofd van vet.

 

Bij zucht om toch al 't smeer te gaêren,

 

Zelfs wat ook 't kleinste hoekje gaf,

 

Viel 't menigvold of 't boek vol blaêren,^(⁂)

 

Door 't mes, van de and're magen af.

(‖) Het lange of verlengde hersenmerg is de onderste mergachtige zelfstandigheid der voor- en achterhersenen, welke, zamengegroeid, als in een' staart of ronde pijp, en uitgestrekt tot aan de groote opening van het achterhoofdsbeen, den oorsprong geeft, zoo aan de hersenzenuwen, als aan het hals- en ruggemerg, 't welk eene verlenging is van het hersenmerg en zich uitstrekt van het hoofd tot aan het heiligbeen, en zoo voortgedreven wordt door de ronde opening, welke door het midden der hals-, rugge- en lendewervelen loopt; welke wervelen, ieder, ter wederzijde, met openingen voorzien zijn, waardoor de zenuwen naar buiten komen en zich in de spieren hechten. Het eerste halswervelbeen, 't welk onmiddelijk op het achterhoofd volgt, wordt gewoonlijk atlas, d.i. hoofddrager, genoemd, omdat het hoofd daaraan als verbonden is en door hetzelve gedragen wordt. Nu valt het niet moeijelijk te begrijpen, dat, indien de mergbuis, in de tusschenruimte, ter plaatse waar ze, uit het achterhoofd komende, dezen eersten halswervel intreedt, geheel en gaaf wordt afgestoken of afgesneden, het dier, indien al niet onmiddelijk gedood, nogthands grootendeels van gevoel beroofd, en alzoo tegen zeer veel noodelooze pijn of smart beveiligd wordt.

(⁂) Zie Aant. bl. 759. reg. 3.

[p. 756]

 

Naar 't doel, zou nu ons drietal magen

 

(Geledigd van zijn voedselvracht)

 

Ras vleesch, in plaats van 't voedsel dragen,

 

't Welk groei en vet had voortgebracht.

 

Door schrapen, pluizen, kalk en plengen,

 

Wierd alle spoor van vuil verjaagd:

 

Men zag ons tot een witheid brengen,

 

Die 't wit der sneeuw ten wedstrijd daagt.

 

Nog was niet al ons leed geleden:

 

Want, toen de vrouw 't bevelwoord sprak,

 

Heeft men in lappen ons gesneden,

 

't Geen de eenheid van ons drietal brak.

 

Ook liet ze een kuip vol water pompen,

 

Waarin ze, op reinheid steeds bedacht,

 

De nu met zout besprengde lompen,

 

Voor 't laatst, nog eens ter waschkuur bracht.

 

Opdat in 't vleesch geen vocht zou sluipen,

 

Wiens reuk naar duf of vunzig trok,

 

Wierd lap naast lap, om uit te druipen,

 

Gehangen op een' kleêrenstok.

 

 

 

Daar 't vleesch van 't dier, waar 'k eens in woonde,

 

('t Welk, aan een' balk ten toon gefpreid,

 

Niet slechts het oog van kenners troonde,

 

Maar 't aas werd van begeerlijkheid)

 

Nu, in zijn' vorm, reeds was geschonden,

 

Door 't scherp van mes en bijl ontleed,

 

En onze vracht van veertig ponden

 

In kleine brokjes lag gereed,

 

Bracht huiszorg, om 't bederf te weren,

 

Kruidnagels, zout en peper aan,

 

Waarmeê, door vlijtig strooijen, keeren

 

En mengen, 't haksel wierd belaên.

 

De vleeschhoop der gekruide brokken,

 

Schoon 's avonds vlijtig toegereed,

 

(Opdat hij goed mocht zijn doortrokken)

 

Wierd 's morgens nog eens doorgekneed:

 

Nu kwam de nutte kunst van stikken,

 

Met naald en draad, der vrouw te pas,

 

Om van een lap een' zak te flikken,

 

Die in zijn naden stevig was.

 

De zorg, om met verstand te stoppen,

 

En 't sluiten kreeg nu de eerste beurt,

[p. 757]

 

Opdat niet, door onmatig proppen,

 

De zak bij 't koken wierd gescheurd.

 

Het kookhuis ruischte door 't geklater,

 

't Welk oorsprong uit een' ketel nam,

 

Waarin de lucht, uit ziedend water,

 

Met bobbels, tot ontwikk'ling kwam.

 

Na langer dan drie uren koken,

 

Nam men de proef. De buitenkas

 

Wierd, met een' stroohalm, zacht doorstoken,

 

Die 't peil van gaar of ongaar was.

 

Den heeten waterplas onttogen,

 

Zijn we op een stroobed, ons bereid,

 

Zoo om te koelen, als te droogen,

 

In rijen, naast elkaêr geleid.

 

Een pot, langwerpig en gedreven

 

Uit klei van Agrippina's^(‡) grond,

 

Werd ons, voor 't stroobed, 's nachts gegeven,

 

Ter woning in den morgenstond.

 

Nu moesten twee gelijke deelen

 

Van 't vleeschsap en van wijnäzijn,

 

Zoo om nog meer den smaak te streelen,

 

Als tot bewaring dienstbaar zijn.

 

Met deze pekel overgoten,

 

Zijn we aan een' kelder toevertrouwd,

 

Die, met een stevig hek gesloten,

 

't Bezoek van dieven buiten houdt.

 

Daar wordt ons aanzijn niet vergeten;

 

Van daar wacht ons, wordt proeflust graag,

 

Of roept een stem: “'k wil Rolpens eten!”

 

Als laatste graf, een menschenmaag.

 

Zaagt ge u, door mij, wie 'k was voordezen,

 

Met wat ik thands ben, voorgelegd,

 

En wat in 't eind mijn lot zal wezen,

 

'k Heb wat ik wist u gul gezegd.’

H.
J.E.v.V.^(¦)

(‡) Hieronder wordt verstaan een pot van Keulsche aarde, naar aghippina, die aan den Rhijn eene volkplanting en stad gesticht heeft, vandaar genoemd Colonia Agrippina. Deze landstreek levert de grondstof der potten op, welke zeer beroemd zijn, wegens de deugdzaamheid van hunne aarde, en nog onder den naam van Keulsche potten of aardewerk bekend zijn.

(¦) Wij vleijen ons, dat dit stukje, uit een wetenschappelijk oogpunt zoo wel, als om inval en bewerking, onzen Lezeren niet ongevallig zal zijn. Den uitval tegen het decimale stelsel laten wij overigens voor rekening des stellers. Redact.