Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1836

Een tooneel uit de eerste Fransche omwenteling.
Door Emile Souvestre.

De omwenteling was in Bretagne niet dat, hetwelk zij elders geweest is. Zij kwam aldaar den grooten hoop des volks veel onverwachter en met een veel vijandiger voorkomen. Ook bleef het er niet bij eene regelmatige vertiening der koppen door de guillotine. In die oorden vertoonde zich eene andere soort van drama. Het was de strijd der guillotine tegen het geloof; een strijd van verbittering, in welken de guillotine zich haar slagtmes stomp sloeg en verwonnen werd. De worsteling ontaardde er niet, gelijk in de Vendee, in eenen burgerkrijg. Met weinige uitzonderingen, bleef de geheele provincie van Nederbretagne roerloos; maar zij lag biddend nedergeknield, met gevouwen handen, ondanks alles, wat men ondernam om haar zulks te beletten. Het land bood een eigenaardig, wonderlijk, maar plegtig gezigt aan. Wanneer de geschiedenis zich met de zedelijke en zielkundige bestudering van het menschdom bezig hield, wanneer zij iets meer wilde zijn dan de pleister-afdruk van het lijk eener eeuw, geschikt om derzelver trekken, niet derzelver ziel na te beelden, zoo kon zij een belangrijk tafereel ophangen van den lijdelijken, innigen en onverzettelijken wederstand, welken Bretagne in dat tijdsgewricht geboden heeft. Niets vermogt in dat land den oorspronkelijken glans des geloofs te doen verbleeken; dezelve week noch voor toorn noch voor vrees. Men kon den Bretagners de roode muts wel op het hoofd zetten, maar er niet in brengen. ‘Ik zal uwe kerktorens omver doen halen,’ zeide jean bon saint andré tot den Maire van een dorp, ‘opdat niets u meer aan uw oude bijgeloof herinnere.’ - ‘De sterren zult gij ons toch moeten laten,’ gaf de boer ten antwoord, ‘en die ziet men nog verder dan onzen kerktoren.’

Vruchteloos dreigde de wet den dood aan de priesters,

[p. 577]

die den eed weigerden, en aan hen, die den weigerenden eene schuilplaats verleenden. Vergeefs vormden de comités révolutionnairs hunne vreeselijke patriottische kamer, en schreven alle verdachten op de lijst van den beul; er bleven in Bretagne steeds priesters, die de geloovigen bijstonden en hun troost bragten; er bleven steeds geloovigen, die den priesters dak en onderhoud verschaften. Ja, men kan zeggen, dat in weinige gemeenten dier provincie de openbare godsdienstoefening afgebroken geworden is. De vroomheid was vindingrijker dan de vervolgzucht. Zichier daarvan een voorbeeld:

Te Croson werden de kerken gesloten. De priesters konden geene schuur vinden, om er het misoffer te verrigten. De dorpen waren vol met soldaten der republiek. Hoe nu de pligten der godsdienst oefenen? Hoe de jonggeborenen doopen? Hoe de verloofden trouwen? Men luistere!

Het slaat middernacht. Een dobberend lichtje schemert van verre op den oceaan. De klank eener klok mengt zich, naauwelijks hoorbaar, in het bruisen der golven. Plotseling komen van achter alle rotspunten en landtongen, uit alle kreken en inhammen langwerpige zwarte punten te voorschijn, en glijden over de baren daarheen. Het zijn visschersschuiten vol mannen en vrouwen, kinderen en grijsaards. Zij bereiken de open zee; zij sturen alle naar één en hetzelfde punt. Reeds klinkt de klok van naderbij; het uit de verte schemerende lichtpunt wordt duidelijker. Eindelijk verschijnt het voorwerp, werwaarts geheel de bevolking henen snelt, midden op de watervlakte. Een scheepje is het, en op dit scheepje een priester, die de mis verrigt. Hierheen, waar hij slechts God tot getuige heeft, riep hij zijne parochiekinderen om ér hunne godsdienst te houden, en allen zijn gekomen, allen liggen om hem geknield. Digt onder hunne voeten schuimt de zee; over hunne hoofden pakken zich de wolken aan het gewelf des hemels te zamen.

Die het vermag, voltooije de schildering van dit schouwspel! De nacht, de golven, tweeduizend hoofden eerbiedig neêrgebogen rondom eenen man, die, over den afgrond zwevende, de kerkdienst verrigt, het plegtige gezang, en bij elke pauze het dreigende bruisen der zee, zich verkondigende als de stem des Heeren!

Overigens verbeelde men zich niet, dat de boer in Bretagne geene andere gevaren door te staan had, om zijn oud

[p. 578]

geloof getrouw te blijven. Nergens was de vervolging aanhoudender, nergens hatelijker. Menige provincie van Frankrijk was er, waar meer hoofden afgeslagen werden; maar in geene werd de gevoeligheid pijnlijker geprikkeld, nergens de hartstogt feller gefard, de grimmigheid der volksmassen met meer hardnekkigheid tot het uiterste gedreven. Men wilde den leeuw dwingen zich op te rigten, om hem te wisser de borst te kunnen doorboren. De leeuw bleef liggen. Desniettemin greep men hem aan, en kwelde hem met de laaghartigste wreedheden. Ziehier weder een voorbeeld, voor welks geschiedkundige echtheid wij borg blijven. Wij verhalen het uit den mond van een' ooggetuige.

Het was in het begin van Mei. Men vernam, dat verscheidene gemeenten des nachts te Morlaix bijeenkomen zouden, om, onder aanvoering eens weêrspannigen priesters, de jaarlijksche processie te houden, bij welke men den hemel om vruchtbaarheid der akkers aanroept. Terstond geraakte alles in beweging. Twee kompagniën der nationale garde kwamen onder de wapenen, en begaven zich, op den bepaalden dag, zoodra het donker werd, naar eene plaats, waar de processie noodwendig voorbij moest komen. De burgerfoldaten (zoo noemde men hen toen reeds) legden zich, ter wederzijden van een' hollen weg, achter aardhoopen en heggen in hinderlaag en loerden.

Een uur verliep, zonder dat er zich iets vernemen liet. Eindelijk hoorde men in de verte een geruisch, gelijk aan dat eener naderende menschenschaar. Vervolgens verhief zich eene stem in den suizenden nachtwind, en de toonen van een kerkgezang rolden door de lucht.

‘Zij zijn het!’ riep de Kapitein, die het bevel over de gewapenden voerde. ‘Allen op de knie! Geeft acht, en let op het kommando!’

Wederom was alles stil. Nu begon het gezang op nieuw, en klonk gedurig nader. Reeds betreedt de stoet het pad zelf, hetwelk de nationale garde bezet houdt. Op dit oogenblik berst de stem des priesters en het antwoord der menigte in volle kracht los.

A subitanea et improvisa morte -
Libera nos, Domine!^(*)

(*)

Voor een' plotselingen en onvoorzienen dood -
Behoed ons, Heere!

[p. 579]

 

Ab insidiis diaboli -

 

Libera nos, Domine!^(*)

De spits van den optogt was voorbij; de kruisen en kerkvanen staken boven de heggen uit, en raakten bijna de bajonetten der patriotten.

‘Aan!’ kommandeerde de Kapitein met fluisterende stem. De soldaten gehoorzaamden.

Ab ira et odio et omni mala voluntate -
Libera nos, Domine!^(†)

‘Vuur!’ en honderdvijftig schoten vielen te gelijk.

IJzingwekkend was het schouwspel, hoe deze verraste en weerlooze menigte van alle kanten den dood ontving, zonder zich te kunnen verdedigen of wreken. Beide de uitgangen van den hollen weg waren door nationale gardes bezet; de trein werd dus belet te vlugten, en moest het vuur der schutters uithouden, die op korten afstand hunne geweren losten. Dit duurde zoo lang, tot dat de dappersten en wanhopigsten dezer den dood gewijde menigte zich doorsloegen en ontkwamen. Zij verdwenen in de duisternis, schreeuwende, schreijende, dreigende, en sleepten hunne gekwetsten en gesneuvelden met zich voort.

‘Ik zag eene moeder,’ verhaalde mij een ooggetuige van dit tooneel, ‘die mij voorbij vloog, en op iederen arm het lijkje van een kind droeg. Zij scheen van smart krankzinnig, gilde en sprong met overspannen kracht dwars over de voren des akkervelds. De beide hoofdjes harer doode kinderen zwaaiden haar slingerend om de schouders. Bij de schemering van den aanbrekenden dag zag men achter hare schreden een bloedspoor. Het was hartverscheurend. Zij liep langs de rij der schutters voorbij. Er viel een schot. De ongelukkige moeder stortte neder en bleef liggen. Nog in den dood hield zij hare kinderen krampachtig omvat.’

(*)

Voor de valstrikken des duivels -
Behoed ons, Heere!

(†)

Voor toorn en haat en allen boozen wil -
Behoed ons, Heere!