Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1835

Verhandeling over de Komeet van Halley, hare vroegere verschijningen en de toekomstige in het jaar 1835, tevens inhoudende: een overzigt over alle Kometen, wier omloopstijden met meerdere of mindere juistheid zijn bepaald; door F. Kaiser, Math. et Phil. Nat. Cand., Observator Astr. aan de Hoogeschool te Leiden. Met eene Kaart, den weg voorstellende, welken de Komeet van Halley, bij hare toekomstige verschijning, aan den Sterrenhemel zal afleggen. Te 's Gravenhage en Amsterdam, bij de Gebr. van Cleef. 1835. In gr. 8vo. 196 Bl. f 2-40.

Met bijzonder veel genoegen hebben wij deze Verhandeling gelezen en herlezen. De Schrijver toont, met dit stuk in het licht te geven, hoe men de moeijelijkste en ingewikkeldste gedeelten eener wetenschap tot een aangenaam en leerzaam onderhoud kan maken, zelfs voor menschen, die zich niet uitsluitend met de sterrekunde bezig houden. Onzes inziens, geeft dit werkje aan lezers, die gezond verstand bezitten en gebruiken, zeer heldere begrippen, hoe en op wat wijze men, door de hemelligchamen na te sporen, tot die heerlijke uitkomsten geraakt, die de sterrekunde ons in zoo groote menigte oplevert. Dit werkje moet elk, die hetzelve met oordeel leest, eerbied en belangstelling inboezemen voor die wetenschap, welke men thans met regt voor eene der fraaiste en volmaaktste van alle wetenschappen kan houden.

De Inleiding, welke uit 28 bladzijden bestaat, bevat de gevoelens, welke de Ouden, voornamelijk aristoteles, aan deze bijzondere soort van hemelligchamen hechteden, en hoe men door de onvermoeide pogingen van groote sterreen wiskundigen, als tycho-brahé, kepler, newton en halley, allengskens uit de duisternis tot eene meer verlichte kennis van dezelve is gekomen, voornamelijk door

[p. 162]

de ontdekkingen van newton en het taal geduld van halley, naar wiens naam de Komeet, welke deze Verhandeling voornamelijk ten doel heeft, is genoemd geworden. Vervolgens geeft de Schrijver eene beknopte en duidelijke verklaring van alle de kunstwoorden, welke in het vervolg van dit werk voorkomen, waardoor hetzelve, zonder op iets te stooten, geleidelijk kan worden gelezen; alsmede wat men noodig heeft te weten, om de loopbaan eener komeet te bepalen, en waaraan men heeft te toetsen, of eene zekere komeet al dan niet dezelfde is, die te voren is verschenen.

Hierop volgt het eerste Hoofddeel, hetwelk de Geschiedenis der Komeet van halley behelst, waarin de Schrijver, van bl. 29-83, al het geschiedkundige, hetwelk bij de vijf voormalige verschijningen van deze komeet heeft plaats gehad, en voornamelijk datgeen, wat betrekking heeft op ons vaderland, vermeldt; hetwelk veel merkwaardigs in zich bevat, en ons een regt denkbeeld geeft van de bekrompenheid der denkbeelden en van de angstvallige vrees, welke men te allen tijde koesterde omtrent deze hemelligchamen, en hoe men dezelve in verband bragt met de menschelijke lotgevallen. Dit Hoofddeel is in vijf Onderafdeelingen verdeeld, als:

1^o. Over de verschijning in het jaar 1456. - Hier vermeldt de Schrijver, welk een' algemeenen angst en schrik deze komeet destijds veroorzaakte, en hoe zij eene komeet van ongehoorde en ontzettende grootte werd genoemd; terwijl onder alle rampen en onheilen, welke zij veroorzaakt heeft, deze niet een van de geringste was, dat zij gehouden werd voor een gewrocht, uit de hel afgezonden, om de vernieling van het laatste overblijfsel der Christenmagt in het Oosten aan te kondigen, enz. En zoo meende men, dat zij oorzaak was van den hevigen storm, die in Italië en in de zee van Ancona woedde; alsmede van die in Toscane, waardoor de zwaarste boomen ontworteld, steden en kasteelen tot den grond gesloopt werden. Volgens claudius comiers, zou zij pogingen aangewend hebben, om de aarde uit hare zitplaats te stooten, welke eene sterke aardbeving ten gevolge hadden.

2^o. Over de verschijning in het jaar 1531. - Hier worden de waarnemingen van petrus appianus te Ingolstadt vermeld, welke voornamelijk den staart van dezelve betroffen. Vervolgens kortelijk de rampen, welke men meende, dat zij veroorzaakte, vermeldende, verhaalde de Schrijver het meer

[p. 163]

verlichte gevoelen van onzen waardigen en eertijds miskenden landgenoot balthazar bekker, die allen invloed van de kometen op de aarde en de lotgevallen harer bewoners geheel ontkende. En hoe naderhand de stelling geboren werd, dat de kometen niet altijd kwaad verkondigden, maar goed over goeden en kwaad over kwaden bragten.

3^o. Over de verschijning in het jaar 1607. - Bij deze verschijning schijnt het blaadje eenigzins omgekeerd te zijn. In plaats van de komeet met bijgeloovige vrees aan te staren, of zich voor haar te verschuilen, ving men aan, haar met met belangstelling na te sporen; doch er waren nu ook andere mannen op het tooneel, als kepler, longomontanus, wendelinus en harriot, welke, zoo als de Schrijver zegt, haar der vlijtige waarneming overwaardig keurden. Deze worden dan ook vermeld, alsmede die van onzen verdienstelijken landgenoot willebrordus snellius. Hoewel deze genoemde sterrekundigen dezelve onder de hemelligchamen rangschikten, welke ook hunne gewone loopbanen hadden, schijnt longomontanus nog niet geheel van bijgeloof vrij te pleiten te zijn. Door minder ingewijden in het vak der sterrekunde werden de overstroomingen in Engeland en Italië aan de werking dezer komeet toegeschreven; alsmede de overwinning van de Hollanders op de Spaansche vloot, hunne overmeestering van de straat van Gibraltar, en het overlijden van eenige Vorsten. Na nog van eene zonderlinge stelling van longomontanus gewag gemaakt te hebben, besluit de Schrijver deze Afdeeling met de belagchelijke beweringen van taxilus.

4^o. Over de verschijning in het jaar 1682. - Deze verschijning is zeer merkwaardig, door dat dezelve van zoo veel wetenschappelijk belang geweest is voor de sterrekunde. De twee jaren te voren verschenen komeet bragt, zoo als de Schrijver zegt, newton op het denkbeeld, om het beginsel der algemeene zwaarte op de theorie der kometen toe te passen; en deze gaf aan halley, door de ontdekking van haren omloopstijd, de gelegenheid, om het schoonste zegel te drukken op de theorie der kometen, door newton gevestigd. Deze Afdeeling bevat te veel belangrijks, om het hier te kunnen mededeelen, daar de verschijning der komeet nu in een tijdperk voorviel, dat zij door een aantal beroemde sterrekundigen met aanmerkelijk verbeterde werktuigen kon worden waargenomen; en het is in dit tijdperk, dat halley

[p. 164]

zijne onvermoeide pogingen zoo loffelijk heeft in het werk gesteld en de volgende terugkomst heeft durven voorspellen, welke ook volkomen aan de verwachting heeft beantwoord. De weg, dien deze beroemde sterrekundige heeft ingeslagen, wordt door den Schrijver op eene zeer voldoende wijze beschreven.

5^o. Over de verschijning in het jaar 1759. - Wij moeten ons hier wederom beklagen, niet genoeg van deze Afdeeling te kunnen mededeelen, daar de kortheid van ons bestek zulks niet gedoogt. De Schrijver vermeldt hier, met hoeveel belangstelling de komeet werd te gemoet gezien, en hoe men zich bezig hield, om den tijd, wanneer, en de plaats aan den hemel, waar men de komeet het eerst zou kunnen waarnemen, te bepalen; hoe onze ijverige landgenoot klinkenberg, zoo wel bij vreemdeling als bij landgenoot hooggeschat, het eerst ondernam, om, eenige jaren vóór de verschijning der komeet, den schijnbaren weg te berekenen, en hij de grenzen bepaalde, tusschen welke de komeet moest gezocht worden; alsmede, wat onze landgenooten wijtze foppes en jan schim in het werk gesteld hebben, om het hunne bij te dragen, om een denkbeeld te verkrijgen van de ontzettende berekeningen, welke de sterrekundigen, zoo binnen- als buitenlands, in het werk gesteld hebben, om de komeet zoo vroeg mogelijk te kunnen ontdekken; doch omtrent dit alles moeten wij de lezers naar het werkje zelve verwijzen. Vervolgens gaat de Schrijver over tot het vermelden van de veelvuldige waarnemingen, op de komeet zelve gedaan, gedurende hare verschijning; hoe zij het eerst is waargenomen geworden door eenen boer in de nabijheid van Dresden, op den 25 Dec. 1758, vervolgens door hoffman, te Dresden, op den 28sten, door messier, te Parijs, op den 21 Jan. 1759, en naderhand door eene menigte anderen in alle oorden van Europa, als ook in Oostindië. Na de verschillende lengten van den staart, met welken de komeet in verschillende tijden en op onderscheidene plaatsen zich vertoonde, vermeld te hebben, geeft de Schrijver verslag van de waarnemingen, welke in ons vaderland zijn gedaan, en eindigt deze Afdeeling met de opgave van eenige denkbeelden, welke het publiek van deze komeet koesterde; alsmede van de geschriften, welke naderhand door clairaut en euler in het licht zijn gekomen, over de storingen der kometen.

(Het vervolg en slot hierna.)