Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1834

Proeve eener Lofrede op Fr. Hemsterhuis; door P.H. Tydeman, Rector der Latijnsche Scholen te Tiel. Te Leiden, bij S. en. J. Luchtmans. 1834. In kl. 8vo. XII en 80 bl. f 1 - :

Met even veel genoegen als belangstelling heeft Referent deze Proeve eener Lofrede op een' te weinig gekenden en zoo hoogverdienstelijken man gelezen. Hartelijk wenscht hij, dat de weluitgevoerde arbeid van den Tielschen Rector tydeman iederen lezer van kennis en beschaving moge opwekken, om onzen onvergetelijken landgenoot, den Vorst der enkel practische Wijsgeeren, frans hemsterhuis, op den regten prijs te leeren stellen, en deszelfs zoo smaakvolle als leerrijke en heilzame schriften met meerderen ijver te beoefenen en bepeinzen: want waarlijk daardoor behoeft niemand van de meer theoretische studie der Wijsbegeerte te worden afgeschrikt. De bekwame Lofredenaar zou mogelijk wél gedaan hebben, met die tweederlei soort van Wijsbegeerte te onderscheiden, aan elke soort hare eigene waarde toe te kennen, en de verdiensten van hemsterhuis als practisch Wijsgeer vervolgens in het licht te stellen. Het heeft er nu wel iets van, alsof de practische tegen de theoretische beoefening der Wijsbegeerte, even of zij daaraan vijandig ware, wordt overgesteld, en de laatste als van weinig waarde beschouwd wordt. Het onderzoek intusschen naar den aard en de grenzen van ons kennen en weten, ja naar al de wetten van onze redelijk-zedelijke natuur, gelijk dat door kant en anderen ondernomen is, moge minder bevattelijk voor het algemeen zijn, moge zekere afgetrokkene wijze van denken noodzakelijk maken, het is toch voor den Wijsgeer, in den volstrekten zin des woords, onmisbaar. Doch de geachte Schrijver schijnt op het grondgebied der theoretische Wijsbegeerte minder te huis te zijn. Waar hij ons de bepaling van het schoone, zoo als die door hemsterhuis gegeven wordt, (bl. 34 der Lofrede) mededeelt, herinnerden wij ons hetgeen bouterwek schrijft (Grond-

[p. 695]

beginselen der Leer van het Schoone, te Leiden, bij j.c. cijfveer, 1830, Iste D. bl. 25 en volg.) over het Idee van het Schoone. Het bevreemdde ons geenszins, bl. 52 der Lofrede, de taal van kant ingewikkeld te hooren noemen; maar wel, de Bovennatuurkunde van condillac, de oppervlakkigste, die er bestaat, als duister te zien afgemaald. Men vergelijke hier Philosophie de kant, ou principes fondamentaux de la philosophie transcendentale, par charles villers. Utrecht, van der monde, 1830. Première partie, p. 145-151, vooral de noot op p. 148. Tegenover de oppervlakkige Wijsbegeerte der Encyclopedisten stelde hemsterhuis eene algemeen bevattelijke practische Wijsbegeerte, doch die, naar ons inzien, den denker verder moet leiden, en hem aansporen, om, in den eigen' geest en getrouw aan dezelfde beginselen, tot diepere onderzoekingen over te gaan; terwijl het geletterde, maar echter min afgetrokken denkende publiek zeer wel kan blijven staan op de hoogte, waarop de Hollandsche socrates het langs eenen weg, met bloemen bestrooid, gebragt heeft. Niet de practische, alleen de theoretische beoefening der Wijsbegeerte kan ons met kant overtuigen van de onderwerpelijkheid van tijd en ruimte, als enkele vormen onzer in- en uitwendige waarneming: en intusschen, hoe vruchtbaar is deze kennis! Hoe wordt de grens van ons weten, de aard onzer kunde daardoor aangewezen, de mogelijkheid en de aanwendbaarheid van elke wetenschap daardoor op vasten grondslag gevestigd, of anders het ijdele en hersenschimmige er van aangetoond! Zelfs de verschijnselen van het Somnambulisme en Magnetisme worden opgehelderd. De gansche betrekking tusschen de geestenen zinnenwereld, en de werking der redelijke wezens op elkander, wordt er uit verklaard, of ten minste begrijpelijk gemaakt. Men blijve slechts niet stilstaan, waar kant en anderen het deden; men wandele en werke rustig en regelmatig voort. De blinddoek zal voor onze oogen wegvallen, en de waarheid zal ons tegenstralen; niet gelijk zij is in zichzelve, want zoo kan god alleen haar kennen, maar gelijk zij aan het eindige wezen verschijnen kan en moet, niet alleen hier, maar ook in hoogeren werkkring; daar toch het eindige wezen nimmer gode ten volle gelijk wordt, en dus slechts zoodanige voorstelling ontvangen kan, waarvoor het vatbaar is. Mogelijk zal de Heer tydeman onze mee-

[p. 696]

ning begrijpen. Hij houde het ons ten goede, dat wij gesproken hebben zoo als wij dachten. De Lofrede, als zoodanig, komt ons voor welgeslaagd, geleidelijk en schoon gesteld, ja den vereeuwigden frans hemsterhuis waardig te zijn.