Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1833

Geschiedenis der Broederenkerk te Groningen. Eene Bijdrage tot de Geschiedenis der Hervorming en der Roomschgezinde Gemeente in deze Stad. Door P. Hof-

[p. 62]

stede de Groot, Hoogleraar te Groningen. Te Groningen, bij J. Oomkens. 1832. In gr. 8vo. 153 Bl. f 1-50.

Weinig kerken hebben zoo vele verschillende bestemmingen gehad, als de Broederenkerk te Groningen. De onderscheidene einden, waartoe zij dienen moest, staan in een naauw verband met den algemeenen gang der beschaving, de vorming onzer natie, en de lotwisselingen des vaderlands. Bovendien is gezegde kerk, die aan de Roomschgezinden in de zestiende eeuw was afgenomen, thans aan hen teruggegeven. Daardoor is het oude verschil van denkbeelden vernieuwd. Eenigen vindt men, die meenen, dat onze voorouders in de zestiende eeuw den Roomschgezinden groot onregt hebben gedaan, met hun deze kerk, benevens al de overige geestelijke gestichten en goederen, te ontnemen; anderen, die oordeelen, dat de tegenwoordige Regering den Hervormden stof tot klagen geeft, door deze, hun toebehoorende, kerk aan de Roomsche gemeente af te staan. Bij de fakkel der Geschiedenis wilde de Hoogleeraar hofstede de groot, volgens zijne voorrede, beide handelwijzen in het licht stellen en regtvaardigen.

Na eene korte inleiding, beschouwt de geleerde Schrijver de Broederenkerk eerst als kloosterkerk ten dienste der Franciskaner monniken (van omstreeks 1253) tot aan het jaar 1566, en toont aan, hoe reeds een mildere geest onder die broederen heerschte. In 1523 had, in de Broederenkerk, het beroemde gesprek plaats tusschen willem frederiks, Pastoor aan de St. Maartenskerk, (die een gemeenzaam vriend van gansfort en agricola geweest was, ja nog werkelijk briefwisseling met erasmus hield) aan de eene, en den Voorzitter laurens, Prior van het Dominikaner klooster, anders een winderig en trotsch mensch, aan de andere zijde. Frederiks verdedigde onder anderen een aantal onderscheidend Protestantsche stellingen, en laurens, die het gewigt van vele bewij-

[p. 63]

zen, schoon hij bij zijne gevoelens volharden bleef, had toegestemd, bedankte de aanwezenden voor hunne tegenwoordigheid, het gesprek besluitende met eene spreuk van augustinus: De waarheid wordt door redetwisten onderzocht. Zeer verdraagzaam was ook de Roomsche kerkeörde, vóór 1536 tot stand gekomen. Toen in 1536 Stad en Lande van Groningen Keizer karel V tot Heer hadden verkozen, begon de vrijheid van geweten wel gevaar te loopen, maar de verlichte geest van Regenten, geestelijkheid en bevolking wist Groningen te bewaren voor vervolging, zelfs nog in de eerste jaren van filips II. Met 1566 begint een nieuw tijdperk. Toen stonden de Minderbroeders of Franciskanen, uit eigene beweging, de Broederenkerk aan de Hervormden af, die hetgeen hun hinderlijk was wegnamen en den monniken in bewaring gaven. Maar in 1567 deed de Landvoogdes vreemd krijgsvolk in de stad rukken, en van nu af was de vrijheid verstoord. In 1568 begon alva zich in Groningerland te doen gelden, en in 1570 liet hij het kasteel te Groningen opwerpen. Verademing gaf de komst van den Baron van ville, later Graaf van rennenberg genoemd, in 1576. Deze nam ook sedert de Gentsche bevrediging aan, hetwelk echter weinig voordeel voor de vrijheid van godsdienst veroorzaakte. Maar door zijne eigene medewerking werd deze in 1579 gevestigd. Kort, echter, was hierover de vreugde, ten gevolge van rennenberg's verraad in Lentemaand 1580. In 1594 ging Groningen aan Prins maurits en Graaf willem lodewijk van nassau, Stadhouder van Friesland, over. Nu veranderde het tooneel, en onder anderen kwam de Broederenkerk weder aan de Hervormden. Hier levert de Schrijver eene voortreffelijke verdediging van de handelwijs onzer voorvaderen tegen de Roomschgezinden, als alleen uit zelfverdediging spruitende, en hij weert de blaam van onverdraagzaamheid van eerstgenoemden af. Sedert den 23 van Oogstmaand 1616 diende de Broederenkerk voor Akademiekerk. Ook werd er veel in het

[p. 64]

Fransch, somwijlen in het Hoogduitsch gepredikt. Het koor der kerk diende voor Akademische redevoeringen en promotiën. Een aantal beroemde mannen zijn in de Broederenkerk begraven. In de belangrijke aanteekeningen vindt men de grafschriften op derzelver zerken vermeld. Bl. 137 zal de laatste pentameter in het grafschrift op den dapperen niterd fox, (die in dienst van Graaf edzard van Oost-Friesland, den vijand der Groningers, gesneuveld was, maar, tot vereering van zijnen heldenmoed, in 1499, door de Groningers hier met eere was ter aarde besteld) in plaats van: Insolitoque jugo substravi Frisones, moeten gelezen worden: Substravi Frisones insolitoque jugo. Trouwens, bl. 120, zal in het grafschrift, op de nageteekende zerk van jan van den kornput, overleden te Groningen in 1611, in plaats van Interpridus miles, wel moeten staan Intrepidus miles. Ook zoude 't ons verwonderen, indien bij het oorspronkelijke grafschrift nergens eenige zinteekens stonden. Het luidt als volgt:

Intrepidus miles (,) dux belli providus (,) alter

Vitruvius parvo hoc contegitur tumulo.

Ook in het Hollandsch is de correctie niet altijd even naauwkeurig.

In het werk zelve gaat de Hoogleeraar voort, met van bl. 78 tot 95 eenige bijzonderheden mede te deelen uit de geschiedenis der Roomschgezinden te Groningen sedert de Reductie in 1594, tot opheldering van de reden, waarom de Broederenkerk nu aan hen is afgestaan. Na de scheiding van Kerk en Staat, in 1795, poogden de Roomschgezinden, in plaats van de vijf bidzalen, die zij toen ter tijd hadden, ééne groote kerk te krijgen. Vruchteloos, echter, deden zij daartoe, in 1809, een verzoek aan Koning lodewijk, en met geen beter gevolg, in 1812, aan Keizer napoleon. In 1821 besloot Koning willem, wetende dat deze kerk, sedert 1815 reeds onbruikbaar gerekend, tot geen godsdienstig einde gebruikt werd, en zonder ongerief voor

[p. 65]

andere gezindten aan de Roomschen kon worden geschonken, dezelve aan hen af te staan, met koor, sakristie consistoriekamer en een gedeelte van het kerkhof, benevens eene toelage van f 25,000, om de kosten voor het herstellen der kerk enz. te dragen. Daar die som nog niet toereikend was, werd er, na lang handelen, in 1829 nog f 34,000 van landswege toegestaan. Nu nam eene Commissie uit de Roomschgezinden de kerk van de Curatoren der Akademie over, en begon de vertimmering, welke, tijdens de uitgaaf van dit werkje, nog niet voltooid was.

Daar dit boek van belang is voor de Geschiedenis des Vaderlands, inzonderheid der Provincie Groningen; daar alle medegedeelde bijzonderheden toereikend worden gestaafd, en de stijl zuiver, fraai en onderhoudend is, zoo bevelen wij het in veler handen. Het schijnt ons toe een geschrift te zijn van blijvende waarde.