Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1833

Geschiedkundige Verhandelingen over Vollenhove en deszelfs omstreken. Te Zwolle, bij J.J. Tijl. 1831. In gr. 8vo.

De Heer j.a. de vos van steenwijk heeft driemaal in het Departement Vollenhove der Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen, in de jaren 1811 en 1812, eene Voorlezing gehouden over Vollenhove en deszelfs oudste Geschiedenis, voor zoo ver die uit oude Schrijvers is op te sporen. Deszelfs Zoon berigt ons, in eene korte Voorrede, dat deze Voorlezingen met veel belangstelling waren aangehoord; dat het handschrift nog onlangs aan eenige vrienden der letteren ter lezing was uitgegeven, en zoo veel bijval vond, dat hij zich aan het aanzoek, om hetzelve door den druk meer algemeen bekend te maken, niet kon onttrekken, aangezien hij zulks beschouwde als eene hulde, der nagedachtenisse van zijnen algemeen geachten Vader gewijd.

In de eerste Redevoering wordt gehandeld over de oudste oorkonden, die van deze streken voorhanden zijn, zijnde twee Giftbrieven, een van otto den Grooten van 943 en een van hendrik II van 1010; voorts over het daaruit spruitend gezag der Utrechtsche Bisschoppen aldaar, met eene geschiedenis van deze oorden tot aan de dertiende eeuw, en een berigt van het kasteel van Vollenhove van 1168, en van het aan het land van Vollenhove noordelijk grenzende Stellingwerf en deszelfs bewoners.

In de tweede Redevoering wordt de plaatselijke geschiedenis voortgezet, van het begin der dertiende eeuw tot aan het einde der Bisschoppelijke regering in 1527, in welk tijdvak vermeld wordt de oorlog der Bisschoppen tegen de Drenthers in 1226; de bevolking van Onnen en Giethoorn, met de ontdekking der veenen aldaar; de St. Maartensmannen en het lijfeigenschap; de overstroomingen; de twisten, opstanden en oorlogen der Stellingwervers; het beleg van het kasteel in 1311; de verpanding van Overijssel aan Graaf reinoud

[p. 25]

van gelder, en diens lossing door den zuinigen Bisschop jan van arkel; het Stadsregt van Vollenhove van 1354; het Dijkregt van Vollenhove tusschen 1354 en 1387; de heerlijkheid Kuinre; karel van gelder, enz.

De derde Redevoering bevat eene schets van het leven en de verdiensten, vooral ten aanzien van het land van Vollenhove, van joan van ligne, Graaf van Aremberg, Stadhouder van Vriesland, Overijssel en Groningen, van af 1548 tot aan 1568.

Deze drie Redevoeringen zijn over het algemeen zoodanig, dat zij door de toehoorders, in een Departement van de Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen, met genoegen konden worden gehoord, en vooral in Vollenhove, waartoe zij zoo vele betrekking hadden; maar beter ware het toch geweest, dezelve niet uit te geven, als noch wegens stijl en voordragt, noch wegens belangrijkheid van zaken, noch wegens juistheid van opgave zich daartoe genoegzaam aanbevelende. De Heer de vos van steenwijk was een zeer schrander man, en in het geheel niet ontbloot van die verkregene kennis in het gebied der wetenschappen, die den beschaafden man altijd versiert, en voorheen bij vele Edelen, ook in Overijssel, te vergeefs gezocht werd; maar hij was noch Redenaar noch Geleerde, en toont, zelfs in deze Redevoeringen, dat hij in de oude geschiedenissen en den alouden staat van zaken niet geheel te huis is. Wij zeggen dit niet om eenen man te berispen, dien wij nog persoonlijk hebben gekend, wiens nagedachtenis wij zeer vereeren, en die ook deze Redevoeringen, uit een braaf beginsel, in eene vergadering hield, waarin hij door dezelve werkelijk nuttig en leerzaam was; maar omdat wij afkeuren de uitgave van een opstel, hetwelk de Maker zelf niet voor de drukpers bestemde, en waarschijnlijk zou geweigerd hebben uit te geven, indien hem bij zijn leven daartoe het aanzoek was gedaan. Naar ons inzien, heeft men geene vrijheid, op deze wijze met nageblevene geschriften te handelen, en had men, daartoe evenwel besluitende, inzonderheid het opstel vooraf door deskundigen moeten laten overzien en zuiveren. Er zijn in hetzelve, ten aanzien van het plaatselijke, wel zeer goede opmerkingen en oordeelkundige aanteekeningen, die toonen, dat de Redenaar de plaats zijner woning grondig kende; maar het geschied- en oudheidkundige in deze Voorlezingen is, hier en daar, te gebrekkig, om het geheel niet te ontsieren.

[p. 26]

Het zou ons te veel ruimte wegnemen, indien wij hier de gansche geschiedenis, die de Steller behandeld heeft, wilden doorloopen, om ons gevoelen te staven; wij moeten ons daarom vergenoegen met slechts eenige punten aan te stippen, die echter, gelijk wij vertrouwen, onze oordeelvelling zullen regtvaardigen.

Op bl. 8 vergeet de Schrijver, om onder Vriesland, ten tijde van karel den Grooten, te betrekken de streken tusschen de Eems en de Lauwers, die er altijd onder behoord hebben, zoo ver de Geschiedenis reikt, en de streken tusschen de Eems en de Wezer, die er in karel's tijd ook reeds onder waren, doch vroeger door de Cauchen waren bewoond geweest. Onder vele Schrijvers kan men deswege nazien alting, Notit. Germ. Inf., T. II, p. 62, 159, 161; kluit, Hist. der Holl. Staatsr., D. V, bl. 41; en vooral ypeij, in het onlangs uitgegeven tweede Deel van zijne doorwrochte Geschiedenis der Nederlandsche Taal, bl. 106-136.

Op bl. 9, in de noot, wordt, zonder aanvoering van eenigen grond, van wagenaar gezegd, dat hij verkeerdelijk voordraagt, dat de bosschen, in den Giftbrief van 943 vermeld, in Drenthe zouden hebben gelegen. Immers, hoe zeer zulks waar kan zijn, zoo deelen nogtans verscheidene achtingwaardige Schrijvers, naar aanleiding van de Diplomata van 943 en 944 zelve, gelijk heda en anderen, in dezelfde meening; terwijl ook inderdaad dit punt zich geenszins door eene pennestreek laat beslissen, en de bepaling van de oude grenzen van Drenthe, in de tiende eeuw en vroeger, bij voortduring aan vele moeijelijkheden onderworpen blijft.

Op bl. 13 kon over den Elo of Schelo van onze oude bosschen meer gezegd zijn geworden, hoewel het altijd zeer duister blijft, wat dier, in de Diplomata der Middeleeuwen, door deze woorden worde bedoeld, en al de Schrijvers, bij Recensent bekend, deswege verlegen zijn geweest, zoodat elk hunner den geleerden scriverius heeft kunnen nazeggen: ‘locus ille Diplomatis Ottoniani me saepius torsit, et nunquam me ex tricis istis extricari potui.’ Dit is nogtans zeker, dat de woorden van deze, in het Latijn uitgevaardigde, Keizerlijke Duitsche oorkonden van 943 en 1006, luidende: ‘bestias insuper quae Teutonica lingua Elo aut Scelo appellantur,’ of ‘quae Teutonice Elo et Seelo appellantur,’ den Redenaar in het geheel geenen

[p. 27]

grond konden opleveren, om te zeggen, dat deze woorden, in dien tijd, zuiver Nederduitsch waren geweest, en even min, dat de Elo of Schelo twee onderscheidene dieren zouden geweest zijn, hetgeen den Recensent ook gansch niet aannemelijk voorkomt.

Op bl. 23 toont de Schrijver, den oorsprong der regten van de Bisschoppen van Utrecht op Drenthe niet genoegzaam te hebben gekend, daar er, reeds in den jare 1040 en vervolgens, bij Keizerlijke Giftbrieven, gedeelten van dat landschap aan den Stoel van Utrecht waren geschonken, en de brieven van de dertiende eeuw wel uitdrukkelijk bewijzen, dat geheel Drenthe, destijds, onder het Bisschoppelijke bewind stond, zoodat de naauwkeurige ubbo emmius, in zijne Rer. Fris. Hist. bl. 92, teregt deswege schreef: ‘Tuentia et Drentia, aliis super alias donationibus, inde usque ab Ottonis I tempore, post vastationes Danicas cumulatis, istis in regionibus, ad parentum nostrorum memoriam totae in potestate istius Ecclesiae permanserunt.’

Op bl. 42 en 43 worden karel van egmond en karel van gelder niet duidelijk genoeg, als denzelfden persoon, voorgedragen, en verkeerdelijk wordt van hem gezegd, dat hij het Hertogdom Gelder bestormde, even alsof hij zich, met geweld van wapenen, van dit Hertogdom had meester gemaakt, daar nogtans karel van egmond, buiten allen twijfel, een wettig Hertog van dat land was, en door de Gelderschen, zelfs met vele moeite en opoffering, tot Hertog van Gelderland was gekozen en ingehaald.

Op bl. 68 verhaalt de Redenaar den dood van den Graaf van aremberg, bij den gedenkwaardigen veldslag van Heiligerlee, zonder vermelding van de Geschiedschrijvers, waaruit deze voordragt getrokken is, hetwelk hier vooral niet minder noodig was, dan in de beide eerste Redevoeringen, uit hoofde van de bestaande verschillende opgaven van 's Graven dood. In allen gevalle is het verhaal ongegrond, en komt niet overeen met de later ontdekte geschiedkundige berigten, die ons medegedeeld zijn door den verdienstelijken van wijn, in zijn Huiszittend Leven, bl. 232.

Overigens had men onder de schrijf- of drukfeilen wel mogen aanteekenen, dat de Giftbrief, op bl. 9 vermeld, niet is van den jare 936, maar van 943; en dat, op bl. 36, verkeerdelijk 1255, in plaats van 1355, staat, welk laatste nogtans, uit den zin, zigtbaar eene drukfeil is. Ook de Latijnsche aanhalingen, in de noten, zijn slordig nagezien.