Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1830

De Jezuit; een zedekundig Tafereel uit den aanvang der achttiende Eeuw. Naar het Hoogduitsch van C. Spindler. II Deelen. Te Haarlem, bij de Erven F. Bohn. 1829. In gr. 8vo. Te zamen 601 Bl. f 5-80.

Sedert de Jezuiten zich uit hunne schuilhoeken, waarin zij na den slag, hun in het laatst der vorige eeuw door de regtmatige wraak van Europa toegebragt, zich hadden verborgen, wederom vertoonen, heeft de droevige ondervinding den heilloozen invloed dezer beruchte maatschappij op nieuw bewezen. De diep gezonken toestand van Spanje, de gruwelen in Portugal, het te dezer dagen gestorte bloed in Parijs zijn allen even zoo vele ten hemel om wraak schreeuwende ongeregtigheden, welke de maat der gruwelen van deze verfoeijelijke Orde doen overloopen. Is het den Jezuiten dikwijls gelukt, hunne grondstellingen door nietsbeteekenende, maar schoonschijnende redeneringen eenen glimp te geven, dan is het allernuttigst, om aan het misleide menschdom de oogen te openen, den Jezuit soms ook eens voor te stellen, niet enkel redetwistende in de gehoorzaal der geleerden, maar werkzaam aan zijn weefsel van ongeregtigheid, slui-

[p. 688]

pende in de huizen, zich, even gelijk de slang, door allerlei kronkelingen meester makende van zijne prooi; verdraagzaamheid, levenswijsheid, menschlievendheid huichelende, alles tot bereiking van zijn eigenbatig oogmerk. Zulk eene naar het leven geschilderde voorstelling van de handelwijze der Jezuiten wordt den Nederlandschen lezer in deze welgeslaagde vertaling van spindler's werk aangeboden.

De Jezuit münzner, onbekend, als een ambteloos Regtsgeleerde, in eene der vrije Rijks- en handelsteden van Noord-Duitschland levende, weet zich, onder den schijn van raadsman, helper en vriend, in te dringen bij den Protestantschen Raadsheer mussinger en beweegt den door gemoedsbezwaren en andere zorgen gefolterden man, door de hoop op de geruststelling van zijn hart en op redding uit zijne bezwaren, om tot de Roomsche kerk over te gaan. Hij dwarsboomt de liefde, die zijn kweekeling white voor des Raadsheers eenige dochter, de schoone justine, opgevat heeft, en verwijdert den reeds aan haar verloofden bruidegom birsher. Dit alles geschiedt met het oogmerk, om de rijke erfdochter insgelijks tot zijne geloofsbelijdenis over te halen, tot het kloosterleven te bewegen, en zich, zoo voor de Kerk, als wel eigenlijk voor zijne Orde, meester te maken van haar aanzienlijk vermogen. De edele justine, ofschoon standvastig wederstand biedende, zoo wel aan de geweldigste middelen, als aan de meest streelende lokstem, om haar tot aanneming van het Roomsche kerkgeloof te bewegen, deelt echter, uit liefde tot haren vader, in diens lot, als hij, door het opvolgen van de verderfelijke raadgevingen der Jezuiten, van rang en eer beroofd, onder het vermoeden van schuldig te zijn aan eene verschrikkelijke misdaad, zijn vaderland ontvlugt, en eene schuilplaats moet zoeken in het toen nog bestaande gemeenebest der Jezuiten in Paraguay. Daar verdwijnt de verblinding van den bedrogen mussinger. Daar, ofschoon te laat, ontdekt zelfs hij, die den Raadsheer in het verderf had gestort, ter bereiking van welke versoeijelijke oogmerken hij het werktuig was geweest. Hier, in de afgelegene wildernis van Zuid-Amerika, vertoonen zich de Jezuiten, nu zij meenen hunne prooi geheel in hunne magt te hebben, in hunne ware en huiveringwekkende gedaante, in hunne onverzadelijke geldgierigheid en heerschzucht, hunne boosaardige valscheid tegen de misleide slagtoffers hunner listen, in hunne koude,

[p. 689]

spottende ongevoeligheid voor de gemoedsbezwaren of beangstigende wroegingen der weinige goeden onder de leden hunner Orde. Mussinger en justine ontvlugten, met achterlating van geheel hun geldelijk vermogen, het juk der Jezuiten, vinden, na vele avonturen en omzwervingen in het binnenland van Amerika, den gewezen bruidegom van justine, birsher, weder, bereiken met dezen zijn vaderland, Noord-Amerika, waar een gelukkig huwelijk de beide gelieven vereenigt, en ook den Raadsheer bij zijne kinderen een geruste ouderdom te beurt valt. Tot eene proeve willen wij plaats geven aan een gedeelte van een gesprek, hetwelk ons bekend maakt met de wijze, waarop de biechtvader zijnen biechtzoon geruststelt omtrent een door dezen gepleegd bedrog met wissels, die hij zich onregtmatig toegeeigend had:

‘De Raadsheer loosde een' diepen zucht, en sprak met eene weifelende stem: ‘Eerwaardige Heer! wat het bedrag der wissels betreft - eigenlijk pijnigt mij het bedrog van het oogenblik. Ik zou zeker - dank zij het blinde toeval van het geluk! - aan de erfgenamen die sommen kunnen voldoen; maar ik heb dezelve reeds in mijnen handel gestoken. Mijn gezonken krediet had eene krachtige opbeuring noodig - thans kan ik dat geld niet wel missen. Na eenige jaren intusschen - de Hemel beware mij, dat ik de schuld zou ontkennen - doch - zoo als ik gezegd heb.’

‘Ik gevoel het,’ hernam de Doctor (de Jezuit). ‘Ik geloof, dat gij vooreerst de verschuldigde sommen zeer wel kunt behouden. - Behoud het geld, mijn zoon! Uwe opregte gezindheid, om het eenmaal terug te geven, is voor de zedelijkheid volkomen voldoende; omdat gij, vooreerst, door van dit geld gebruik te maken, u uit uwen benarden toestand gered hebt, en zelfbehoud de eerste pligt is; omdat, ten tweede, de tegenwoordige schuldeischer, die rijk is, hetzelve niet noodig heeft. Bij u is periculum; en deze gelden, eenmaal met de interessen terugbetaald, zullen hem dubbel welkom zijn. En in geval hij alsdan niet meer mogt leven, of geene kinderen nalaten, dan ontlast gij, van het geld eene stichting aan de Kerk makende, uw geweten ten volle. Mogten er soms naauwe bloedverwanten aanwezig zijn, dan voldoet gij aan de eischen der zedelijkheid, wanneer gij het bedrag

[p. 690]

der wissels tusschen hen en de Kerk gelijkelijk verdeelt: want, daar de erfgenamen persoonlijk geen onregt hebben geleden, zoo is de helft te hunner schadeloosstelling voldoende; terwijl de andere, tot weldadige stichtingen besteed, op de doelmatigste wijze uwe rekening met den afgestorvenen sluit.’

‘Gij zijt een wakker, een verstandig man,’ betuigde de Raadsheer met een opgebeurd hart. ‘Ik gevoel meer vertrouwen op u, dan ik voor iemand anders in de wereld heb. Gij stelt mijne ziel door eenige woorden meer gerust, dan al onze geestelijken met hunne strenge eischen en gezwollen redeneringen. Uwe zedeleer past in de wereld, zoo als zij is. Gij weet de behoeften van eenen huisvader en koopman naar waarde te schatten.’

Dit Tasereel, gelijk de Schrijver zijn werk noemt, is uitnemend geschikt, om den geest van het Jezuitismus, zoo als het in de maatschappij deszelfs verderfelijken invloed oefent, voor te stellen, en houdt de aandacht van den lezer, door de verscheidenheid der voorkomende karakters, der elkander afwisselende voorvallen en natuurtooneelen, en door de bevalligheid van den stijl, op de aangenaamste wijze bezig. Om meer dan ééne reden wenschen wij, dat het boek in veler handen kome, en den lust opwekke, om, hetgeen in dezen Roman voorondersteld wordt, als waarheid te leeren kennen, door de beoefening van die Schrijvers, die het hier gebezigde onderwerp meer wetenschappelijk behandelen.