Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1829

[p. 373]

Boekbeschouwing.

Nieuwe Verhandelingen van het Genootschap tot verdediging van den Christelijken Godsdienst tegen deszelfs hedendaagsche Bestrijders, voor het jaar 1827. In 's Gravenhage, bij de Erve(n) J. Thierrij en C. Mensing en Zoon. 1828. In gr. 8vo. Behalve het voorwerk, 116 en 301 bl. f 2-50.

(Eerste Verslag.)

In dezen bundel ontmoeten wij een tweetal Verhandelingen, beide met goud bekroond. Blijkbaar zijn dezelve dus van zoo verschillenden inhoud, dat er aan geen vergelijkend oordeel te denken is. Elk stuk daarentegen, met de hoogste goedkeuring dier Eerwaardige Vergadering vereerd, verdient onzen bescheiden toets, dien wij in dit en in een volgend verslag aan onze Lezers hopen voor te leggen.

Wij beginnen met de beantwoording der vrage: ‘In welken zin moeten wij de Leer van jezus christus en zijne Apostelen, als van God zelven geopenbaard, beschouwen? Kan met derzelver uitspraken overeengebragt worden, het gevoelen dergenen, die aan de Rede het onbetwistbaar gezag toeschrijven? En is, dit ontkend zijnde, desniettemin, een vrij onderzoek over het geopenbaarde toe te staan?’

Als Schrijver dezer Verhandeling is, bij de opening van het biljet, de Eerw. h.h. donker curtius, Theol. Doct. en Predikant te Arnhem, erkend en openbaar geworden. Een naam, die, door regtschapen ijver voor redelijke Godsdienstkennis en Christendom alreede vermaard geworden in ons Vaderland, niet missen kan, bij velen zijner tijd- en ambtgenooten eene gunstige vooringenomenheid voor dezen zijnen arbeid in te boezemen, buiten aanmerking gelaten, dat aan hem in den wedstrijd

[p. 374]

de krans der overwinning is toegewezen. Ons, Letteroefenaars, geheugt het nog, bij de oudheid van ons tijdschrift, hoe, tegen het einde nog der vorige eeuw, over dit eigen onderwerp hier strijd was tusschen vermaarde leden der vaderlandsche en Hervormde Kerkgenootschappen^(*). Thans mogen en behooren wel de Protestantsche huishoudingen afgezonderd te blijven wegens meer of minder verschil van meening en plegtigheden; maar derzelver toenadering in eenigheid van geest door den band des vredes geeft rijke stof tot Christelijke blijdschap en dank. Thans lezen wij in de Prijsverhandeling, die voor ons ligt, en vinden wij door donker curtius betoogd: Eene waarlijk van God herkomstige Leer kan niet strijden met de Rede. Zulks stelden ook de groot, morus, doederlein, muntinghe en anderen, door hem aangehaald; en hoe vele vraagbaken van den ouden en lateren tijd kwamen niet daarin overeen^(**)! Wij stonden gereed om uit te weiden, en 's mans voldingend betoog in § 58 mede te deelen; maar het is onze pligt, kort te zijn, en, daarlatende wat meer algemeen is, bij de aanwijzing van den loop der Verhandeling onze Lezers vooral te bepalen op hetgene haar inzonderheid onderscheidt, of wel tot weinige opmerkingen, die onder het nagaan derzelve bij ons ontrezen zijn.

De Eerw. Schrijver heeft aan het hoofd van zijne

(*) Wij hebben hier het oog op den bekenden briefwissel tusschen den Hoogleeraar g. bonnet en den vermaarden p. van hemert, door laatstgedachten begonnen; waarvan verslag is in onze Lett. voor 1785 en 1786.

(**) Dat echter bijzondere kerkbegrippen van invloed waren op het gebruik en eene ruimer of bekrompener toepassing van dezen Protestantschen regel, is, behalve van elders, ook kennelijk uit den reeds genoemden pennestrijd; ja hierom zelfs vermeent Rec. bij eene enkele plaats in deze Verhandeling zijne tegenbedenkingen te moeten mededeelen, alware het opdat men uit een geheel stilzwijgen niet te veel besluiten mogt.

[p. 375]

Verhandeling eene volkomene schets van haren Inhoud geplaatst, die bij uitnemendheid aantoont, in welk eene regelmatige orde en met hoe groote naauwkeurigheid de stoffe door hem bewerkt, behoorlijk uiteengezet, en naar vereisch behandeld is. Men heeft dien Inhoud, die zich tot elke paragraaf uitstrekt, alleen in te zien, om van de aangelegenheid overtuigd te worden eens geheels, dat aan die verwachting beantwoordt. Voor ons is het voldoende te zeggen, dat, gelijk de vraag blijkbaar drieledig is, ook de arbeid van donker curtius in even zoo vele Hoofddeelen gesplitst is. De aangelegenheid van zijn onderzoek, en de gepastheid des voorstels van het Genootschap, wordt alvorens, bij eene Inleiding, aangetoond gelegen te zijn in de meening van sommige hedendaagsche Wijsgeeren, die, afwijkende van verre het grootste deel der Christenen, ‘wel den naam van Openbaring behouden, echter den aard van deze zoo bepalen, dat alles, wat zij bevat, neêrkomt op hetgene der menschelijke Rede kenbaar is; zoodat het geheele begrip van onmiddelbare ontdekking van God zelven daarbij geheel wegvalt.’ - Dus komt hij, te regt, I. tot een uitvoerig en afdoend onderzoek der Gewijde Boeken wegens den zin, in welken christus en zijne Apostelen hunne hooge zending, en de Evangelieleer, door hen gepredikt, willen beschouwd hebben. Met de vereischte bondigheid en oplettendheid voldingt onze Christemeeraar, in de meest verhevene en eigenlijke beteekenis van het woord, de Goddelijkheid der Openbaring, op grond van menigte Schriftuurplaatsen, of gezegden, zoo van den Heiland, als van deszelfs Gezanten; waaromtrent wij noodeloos keuren voor onze Lezers, die prijsstellen op de Gewijde Boeken, om hem op het spoor te volgen. Genoeg zij hier de enkele aanhaling van hetgene er geschreven staat: ‘God voortijds veelmaal, en op velerlei wijze, gesproken hebbende door de Profeten, heeft in deze laatste dagen tot ons gesproken door den Zoon, en bovendien medegetuigd door gaven van den H. Geest naar zijnen wille.’ (Hebr. I:1.)

[p. 376]

II. Trouwens, hoezeer dit door Wijsgeeren uit de school van kant, in hunnen barbaarschen en ter naauwernood verstaanbaren schrijstrant, wordt toegestemd, het voorname doel dezer Verhandeling bragt mede, te onderzoeken, of hunne leer en gevoelens wegens het gezag der Rede daarmede zijn te vereenigen. In de vorige eeuw, en in den strijd met Deïsten en Naturalisten, werd dat woord gebezigd voor het verstand; de Koningsberger Wijsgeer, daarentegen, neemt het laatste voor ‘het vermogen, om de verschillende indrukken (der zinnen) te zamen te voegen, en alzoo algemeene begrippen te vormen.’ Theoretische Rede noemt hij bepaaldelijk ‘dat vermogen, door hetwelk wij, uit de gevormde begrippen, besluiten afleiden.’ Maar, behalve deze Rede, die kant voor den eenigen toetssteen van waarheid houdt in zaken van bespiegelende Wijsbegeerte, zoodat hij voor hersenschimmen verklaart, wat haar te boven gaat, stelt hij nog eene Praktische of beoesenende Rede, die ons begeervermogen bepaalt, en gebiedt te handelen naar die zuivere begrippen van zedelijkheid, die in ons gemoed aanwezig zijn, en waaraan wij ook, buiten alle ervaring, als zoo vele wetten moeten gehoorzamen. Voorts, om dien aandrang der Praktische Rede klem te geven, leidt zij hem tot het erkennen of gelooven aan god, Vrijheid en Onsterfelijkheid. Voorts, en met betrekking tot de Openbaring en haar gezag, waarover kant in zijne Kritiek zich nergens stellig verklaard heeft, voert onze Schrijver, zoo uit deze en gene plaatsen van den stichter dier schole, elders voorkomende, als uit de schriften van fichte, bekenn, pöchel, böhme en krug, die zich meer rond geuit hebben, of wel hunnen Meester in stoutheid overtroffen, eene reeks van bewijzen aan, die hem regt geven tot deze vijsderlei tegenstelling. In geloofszaken leert

De Openbaring:	De School van kant:
1. Eene kendron buiten ons.	Eene kenbron in ons.

[p. 377]

2. De erkentenis door eenen Goddelijken Gezant, die de leer komt bekend maken.	De erkentenis door de Praktische Rede, welke de waarheid postuleert.
3. Meer, dan de Rede kan ontdekken.	Niets anders, dan hetgene de Praktische Rede als noodzakelijk aanneemt.
4. De Openbaring is Goddelijk: om de onmiddellijke mededeeling aan jezus.	De School van kant noemt haar Goddelijk: om de mededeeling aan de menschelijke natuur.
5. Het hoogste gezag ter beslissing heeft alleen de Openbaring.	Het hoogste gezag ter beslissing heeft alleen de Rede, naar het gevoelen dier Wijsgeeren.

Ziet daar zoo vele onbestaanbaarheden, die even min als licht en duister kunnen zamengevoegd of vereenigd worden, en de heillooze strekking van het Kantianismus voldingen.

III. Nog bleef het laatste gedeelte der vrage te beantwoorden overig, hoe, namelijk, het hoogst en beslissend gezag der Openbaring omtrent zaken van Godsdienst erkend wordende, daarmede nogtans gepaard kan gaan, dat 's menschen Rede de leer der H. Schrift vrijelijk mag toetsen. Hier nu bevond zich andermaal de Eerw. donker curtius op eenen beter gebaanden en door velen vóór hem betreden weg; en gaf hem zulks welligt aanleiding, om zich, meer althans dan wij van zijn Eerw. gewenscht hadden, te bekorten. Bondig, doorgaans doeltreffend in het betoogen, ontdekt men hier wederom den man, die uitmunt onder onze Leeraren. Op den hoeksteen, dat christus en de Apostelen, omtrent hunne zending, leer en wonderen, vrijheid van onderzoek en een' redelijken toets gewettigd en aangeprezen hebben, voortbouwende, overweegt hij daarna, tot hoe verre dit ondergeschikt en regtmatig gezag der Rede bestaanbaar en overeen te brengen zij met het geloof aan waarheden van Godsdienst, die in de Openbaring voor-

[p. 378]

komen, van Godswege staan aangekondigd. Te dezen nu worden de strijdige uitersten van een verblind en den verstandigen mensch onwaardig Kerkgeloof aan de eene zijde, en, aan den anderen kant, de vermetele stoutheid, waarmede Deïsten van ouds, later de Kantiaansche school, of Neologen, weigeren te berusten, en voor waarheid aan te nemen alles, wat boven het bereik der Rede gaat, gewraakt en met nadruk wedersproken. Dit leidt zijn Eerw. tot het besluit, reeds van ons aangewezen, en door hem, in eene noot bij § 57, met genoegzaam gezag ondersteund. Ten overvloede veroorlove men ons, deze misschien te weinig bekende dichtregelen van den beroemden simon stijl hierbij te voegen:

‘In de Evangelieleer zijn wel verborgenheden,
Te hoog voor ons, hoewel niet strijdig met de Reden:
Wat daarmeê strijdt, is valsch; maar wat er boven gaat,
Versterkt het redelijk Geloof juist naar die maat^(*).’

Ondertusschen, terwijl donker curtius dezen regel laat gelden in het geschil tusschen Roomschen en Onroomschen over de Transsubstantiatie, schijnt hij nogtans van dat beginsel eenigzins af te wijken, wanneer het aankomt op den toets en de aanneming der verborgenheid, vroeger bij de Kerk, in de dagen van konstantijn den grooten, door de Niceesche Vergadering, voor geopenbaarde waarheid erkend, en door de Kerkhervormers niet wedersproken, ja vrij eenparig

(*) De verzen komen voor in den voortreffelijken Lijkzang op joannes stinstra, behalve door zijne schorsing in het Leeraarsambt vermaard geworden door zijne schriften, waaronder de Brief tegen de Geestdrijverij, te Harlingen 1750 uitgegeven, en om zijne waarde in het Fransch vertaald. Daar reeds het Mysticismus bij onze naburen, en ook te onzent, zich vertoont, en, vereenigd met valschen Godsdienstijver, ligt overslaat tot geestdrijverij, zou misschien een herdruk van dat vaderlandsch geschrift niet te onpas zijn. Inmiddels leze men hier de toespeling op hetzelve van den Dichter, in het vervolg op zijne bovenstaande verzen:

‘Wie ondertusschen hier eene enkle streek mogt seilen,
Zou ligtlijk op een klip de broze kiel verzeilen,
En, zinkende in een' poel van wanhoop, half gesmoord,
Verwenschen, wat hij ook van christus had gehoord.
Zoo kennen wij onnoozle, erbarmelijke zielen,
Die van 't genadespoor al te onbedacht vervielen
In dweepzucht, bijgeloof en huichelaars geweld,
Dat van bevinding droomt, en heil in stuipen stelt.’

[p. 379]

geleeraard^(*). Het jammert ons, dat van dit belangrijk stuk, en wat daarmede in naauw verband staat, de leer der Verzoening, alleen ter loops, in eene enkele paragraaf (§ 59), gewaagd is; en dat bovendien de onderscheidene afdeelingen der vaderlandsche Kerk niet voor de Leer der Schrijft zullen houden, wat hier als zoodanig staat voorgedragen, op gezag van vroegere eeuwen, en van het talrijkst Genootschap, waarbij de Schrijver zijnen eerwaardigen stand heeft. Recensent hoort te huis onder de Dissenters, en veroorlooft zich dus te vragen, of er niet te veel grond gelaten worde voor het geheimzinnige, en aan het ongeloof van onzen tijd, indien men de stelling, ‘dat de onbegrijpelijke god, als Vader, Zoon en H. Geest, bestaat en werkt,’ hooger, dan als Kerkgevoelen, of begrip van menschen, verheft, en op de lijst der geopenbaarde waarheden plaatst? Te regt zeker is hier het woord des aanstoots, sedert lang in het oor van velen der onzen een Arithmetische wanzin, niet gebezigd; maar blijft er in de zaak zelve, hoe men zich uitdrukke, niet zoo onloochenbare duisterheid, dat men haar op geenerlei wijze voor menschen, wier kenbron

(*) Verre zij het van ons, dit aan te voeren ten nadeele dier groote Mannen. Voorttredende uit den duisteren nacht, die hen omringde, was het eigenaardig, dat zij niet dadelijk het volle licht ontwaarden, alleen het meest ergerlijke der dwalingen aantasteden, en hunne van jongsaf ingezogene vooroordeelen omtrent de oude Kerkleer niet te eenemaal van zich leiden. Zeer bedriegen wij ons echter, of de eigenlijke oorsprong der verbastering ligt hooger, en door het Niceesche Kerkbesluit ontvingen de wanbegrippen wegens de Aflaten, het Avondmaal, de Transsubstantiatie, enz. eerlang hun aanwezen.

[p. 380]

de zintuigen zijn, in geene taal bevattelijk, ik laat staan geloofelijk kan maken? Met den meesten eerbied dus voor den heiligen god en het Evangelie, dient de Christen óf in den blinde voor waarheid aan te nemen, wat tegen zijne Rede strijdt, óf, hetgeen wij beter keuren, met bescheiden twijfel omtrent een diepgezeteld Kerkgevoelen, op nieuw den Bijbel en deszelfs doorgaanden duidelijken inhoud te overwegen. Immers van 's Hemels hooge wijsheid, goedheid en liefde is niet te verwachten, dat hij van stervelingen geloof in bovennatuurlijke duisterheden, bij eene Openbaring, gelijk die door den Verlosser der wereld is aangebragt, heeft willen vorderen. Was niet veeleer des Heeren doel, aan armen de blijde boodschap des heils aan te kondigen? God immers wilde tot ons menschen spreken door christus, den Zoon, en zijne Gezanten. (Hebr. I:1.) Wij staan toe, Uitlegkundigen mogen geschil blijven voeren over den zin van enkele plaatsen, Godgeleerden in hunne scholen zich vooralsnog vasthouden aan deze of gene vergrijsde stelsels; daar nogtans in het onschatbaar werk van den beroemden sam. clarke^(*) is aangetoond, dat de H. Schrift (even weinig als de letter van de aloude Artikelen des Gelooss) niets in dezen leert, dat tegen de

(*) The Works of sam. clarke, Vol. IV, containing the Scripture Doctrine of the Trinity and several Tracts relating to the Trinity. De vaderlandsche Lezer moge den uitslag van 's mans schriftmatig en bij uitstek onzijdig onderzoek naslaan in deszelfs Predicati n, D. VI, Pred. 4, bl. 86 env. Belangrijk achten wij almede den wenk, door den geleerden hesz gegeven, met overwijzing op c.c. tittmanni Melemata Sacra - in Euangelium Joannis, p. 25. Hij is van oordeel, ‘dat Λογος joan. I geen bovennatuurkundige, afgetrokkene, maar eene geschiedkundige uitdrukking is, doelende op het scheppingsverhaal, waarin het worde, of daar zij, meermalen voorkomt.’ Zie de noot onder hesz, Kern enz. bl. 141. Langs dezen weg verklarende, vermeenen wij, zou de bron tot velerlei geschil gestopt zijn; maar dan ook dient men te zeggen: ‘God, de Vader, heeft zich aan de menschen het laatste geopenbaard door den Zoon en H. Geest.’

[p. 381]

Rede strijdt, kunnen wij niet nalaten te wenschen, ja van den éénen waren god en Vader ootmoedig, in den naam des Zoons, af te bidden, dat de Kerk zich aaneensluite door den band des vredes, eenparig aan den toets van den Protestantschen grondregel hare bijzondere gevoelens onderwerpe, en voorts zich onthoude van wijsgeerige, nuttelooze of ook onzalige spitsvindigheden, waarbij het hart koud blijft en die de Bijbel wraakt, met name bij navorschingen, boven het bereik gaande van ons begrip en eindig denkvermogen. Wij leggen hiermede de pen voor korten tijd neder: want, daarlatende deze onze bedenkingen, ruim zoo veel tegen het leerstuk, als tegen den arbeid van den Eerw. donker curtius, (die daarover kort is) te berde gebragt, behoeven wij, ten slotte, onze gunstige aanprijzing aan deze zijne Verhandeling geenszins te weigeren, of iets terug te nemen van de waarde, daaraan door ons reeds toegekend.