Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1829

Don Carlos, Prins van Spanje, een Onderzoek naar de oorzaak van deszelfs gevangenneming en dood. Door J.P. Arend, Lector in de Hoogduitsche en Engelsche Talen en Letterkunde aan de Doorluchtige School te Deventer. Te Deventer, bij A.J. van den Sigtenhorst. 1828. In gr. 8vo. 79 Bl. f :-75.

Wanneer iemand, met bayle, de zekerheid en geloofwaardigheid der Geschiedenis wilde in twijfel trekken, die

[p. 189]

zoude voorzeker de gevangenneming en den dood van Don carlos, Zoon van filips II, wel met eenigen schijn tot verontschuldiging van zijn scepticismus kunnen bijbrengen. Er is misschien geene gebeurtenis uit den nieuweren tijd, of uit de nieuwere Geschiedenis, welke meer de verwondering van den tijdgenoot zoo wel, als van de nakomelingschap, heeft tot zich getrokken; geene, welke de pen van zoo vele Schrijvers en Dichters heeft onledig gehouden; geene, die tot meer gissingen heeft aanleiding gegeven, dan deze. Uiteenloopend zijn de berigten en bijzonderheden, welke ons de Schrijvers, ten aanzien dezer gebeurtenis, hebben medegedeeld; en even zoo verschillend zijn ook de oogpunten, waaruit zij dezelve beschouwd hebben: deze toch heeft den Zoon, gene den Vader verdedigd of gelaakt. De Heer arend heeft beproefd, of hij uit dien chaos van gissingen en gevoelens, welke deze merkwaardige gebeurtenis heeft doen geboren worden, met eenige waarschijnlijkheid de oorzaak konde ontdekken der rampen, welke Don carlos getroffen hebben.

Tot beter verstand der zaak, heeft de Heer arend vooraf den levensloop van dien ongelukkigen Prins geschetst. Hij heeft zich bij dit levensberigt van alle dichterlijke en romantische gedachtenbeelden te regt onthouden, en eich uitsluitend bepaald tot het vermelden dier lotgevallen, in welke de meeste Schrijvers met elkander overeenstemmen, en die niet tegen de waarheid schijnen aan te druischen. De Schrijver toont al dadelijk, dat hij geenszins tot die verwaande Geschiedschrijvers behoort, naar wier hooggestemde meening alle vermelding van autoriteiten, alle aanhaling der bronnen, uit welke zij geput hebben, nietsbeduidende pedanterie is. Hij geeft dadelijk de hoofdbronnen op, uit welke hij het levens berigt van Don carlos heeft ontleend. Allen heeft hij dezelve wel niet gekend, en uit de wijze, op welke hij strada aanhaalt, zoude men al ligtelijk op de gedachte komen, dat hij dien fikschen, hoezeer dan ook in vele opzigten partijdigen Geschiedschrijver, niet zelf gelezen heeft.

Op dit levensberigt volgt, in de tweede plaats, eene opgave der punten van beschuldiging, welke tegen Don carlos, naar de vrij algemeene opgave, in het midden gebragt zijn; te weten: 1. Zamenspanning met de oproerigen in de Nederlanden en in Grenada. 2. Toeleg op het leven des Konings. 3. Minnehandel met zijne Stiefmoeder, elizabeth van valois. De Heer arend heeft zich bevlijtigd, deze beschuldigin-

[p. 190]

gen, zoo wel aan het gezond verstand en de onbevooroordeelde rede, als aan de geschiedkundige berigten, welke hij desaangaande heeft kunnen raadplegen, te toetsen. Maar, wat verstaat hij toch wel door het woord oproerigen, wanneer hij van de Nederlanders spreekt? Dit is eene uitdrukking, welke geenen echten zin heeft, wanneer er gesproken wordt van dien heiligen strijd, welken de Nederlanders tegen de bloedplakkaten van den trotschen Spanjaard bestaan en zoo roemvol voleindigd hebben.

De eerste dezer beschuldigingen komt den Schrijver voor, als geheel van waarheid ontbloot te zijn.

De tweede wordt door niemand stellig beweerd, behalve door llorente, in zijne Geschiedenis der Spaansche Inquisitie. Doch men moet hierbij in het oog houden, dat llorente alleen berigt geeft van hetgene er in de aanteekeningen der Inquisitie geboekt staat. Maar tusschen deze Notulen en de waarheid der daadzaken vindt een hemelsbreed onderscheid plaats; en strada zelf, wel verre van den ongelukkigen Prins te bezwaren, brengt alles bij, om hem te verontschuldigen.

Wat het derde punt betreft, hetwelk in Don carlos en zijne Stiefmoeder de geschiedenis of fabel van Phoedra en Hippolytus doet herleven, daarvoor heeft men (zoo als de Heer arend met regt aanmerkt) even min, als voor de beide andere beschuldigingen, ooit eenig deugdelijk en proefhoudend bewijs te berde gebragt; en hij gelooft met reden, dat strada gelijk heeft, wanneer deze de oorzaken van de rampen, die Don carlos troffen, in iets anders, dan in de opgegevene, wil gezocht hebben. Strada heeft het wel geweten, maar was te voorzigtig, om alles te willen zeggen, wat hij wist; hij zal gevreesd hebben, door het openbaar maken van dat geheim, de algemeene rust (en meer nog zijne eigene veiligheid) te veel in de waagschaal te brengen. Maar, wat strada wederhield zich openlijker te verklaren, had willem den I niet teruggehouden. In de verantwoording van dien doorluchtigen Vorst meent de Schrijver de juiste beweegreden te vinden, waarom Don carlos ter dood gebragt werd. Willem verwijt, namelijk, den Koning openlijk, dat hij, tijdens deszelfs huwelijk met maria van portugal, de Moeder van Don carlos, gehuwd was met Donna isabella osorio, bij welke hij twee of drie kinderen had verwekt; een huwelijk, door ruy gomez, Prins

[p. 191]

van Eboli, gesloten, en waardoor deze in Spanje tot zulk een aanzien geraakt was. Daar dus de vereeniging met de Prinses van Portugal, volgens Goddelijke en menschelijke instellingen, geheel onwettig was, zoo maakte filips naderhand er eene gewetenszaak van, eenen bastaard, waarvoor hij Don carlos moest houden, als zijnen erfgenaam achter te laten; en dit was de ware reden van 's Prinsen dood. ‘Indien de Prins,’ zegt willem, ‘wezenlijk schuldig geweest ware aan misdaden, die den dood verdienden, behoorde men het dan niet aan ons, zijne toekomende onderdanen, overgelaten te hebben? Kwam het regt van verhooring, en van het doodvonnis uit te spreken tegen den erfgenaam van zulke uitgestrekte Staten, aan monniken en geloofsonderzoekers wel ooit toe?’ - Wat de wijze betreft, op welke Don carlos veroordeeld werd en het leven verliet, deze is ongewis. De Schrijver houdt het echter voor tamelijk zeker, dat die Prins, zoo al niet door het zwaard, evenwel op eene geweldige wijze, op last zijns Vaders, omkwam. En dit alles verdedigde filips, als geschied uit ijver voor den Godsdienst en uit vaderlijke zucht voor zijn Volk! Zoo vindt een wreed tiran altijd drogredenen, om zijne misdaad als eene treffelijke verrigting te doen voorkomen.

Zulke geschiedkundige onderzoekingen, als dit geschrift van den Heer arend, verdienen lof; en het is te hopen, dat de kundige Lector gelegenheid zal vinden, om aan meer gelijksoortige stoffen zijnen tijd en arbeid te koste te leggen.