Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1829

[p. 49]

Boekbeschouwing.

Woordenboek der Kerkelijke Geschiedenis. Door L.G. Bredie. IIIde Deel. Te Amsterdam, bij C.G. Sulpke. 1828. In gr. 8vo. VIII en 339 bl. f 2-80.

Over de strekking en gehalte van dit Woordenboek hebben wij ons, bij het beoordeelen der twee eerste Deelen, uitvoerig genoeg, en meestal gunstig, uitgelaten, Letteroeff. 1828. No. VII. bl. 269-280. In dit Deel vinden wij geene reden, iets van dit gunstige gevoelen terug te nemen. De Schrijver gaat op den goed ingeslagen weg rustig voort. Onze klagten, indien wij ze aanheften, zouden meer de correctie gelden, welke voor dit werk beter moest zijn, dan zij, helaas, werkelijk is. De fouten, welke wij van dezen aard hebben aangeteekend, zullen, bij nader inzien, wel in het oog vallen, en daarom houden wij dezelve hier achterwege.

Over het Voorberigt wisselen wij hier geen woord. De Heer bredie volge zijn plan, en sla de nog levende personen over; maar dan volge hij dit plan ook geheel, en late ammon en de nog levende Buitenlanders ook onvermeld.

De volgende aanmerkingen, welke ons, bij het nagaan van dit werk, in het oog gevallen zijn, deelen wij den Schrijver mede, wien, naar eigene verklaring, het ontvangen van dezelve aangenaam is. Het is alleen met het doel, om de nuttigheid van dit werk, naar ons vermogen, te vergrooten, dat wij, zonder nu den verdienden lof breed uit te meten, op deze en gene leemte den anders naauwkeurigen Schrijver opmerkzaam maken.

De volgorde, in een Woordenboek zoo noodzakelijk, is overal geleidelijk. Alleen op bl. 151-155 vindt men dezelve niet naauwkeurig. De opgaaf der Artikelen doet dit in het oog vallen. Herberts. herder. herema. heribert. (st.) hericus. herma-

[p. 50]

goras. herbelot. herbert. herman. Iets dergelijks heeft plaats met hallelujah op bl. 115, na het Artikel handoplegging; en op bl. 118, 119, hardenberg. harduinus. harmenopolus. hardeveld. harmer. hardt (van der). Het is waar, deze verstoorde orde heest zelden plaats. Doch in een Woordenboek, dat men niet geheel doorleest, moet alles op de behoorlijke plaats staan, of het hoofdoogmerk van dergelijk werk vervalt geheel. Gelukkig nog, indien die fouten, zoo als hier, over geene te groote ruimte zijn op te zoeken.

Het Artikel galenus. (abrahamsz. de haan) is uit eenigzins oudere bronnen zamengesteld; zoodat hier van de vereeniging, welke later (1800) plaats had, zelfs met geen woord gerept wordt. Het Artikel zou ook juister genoemd zijn galenus abrahamsz. de haan, of de haan. (galenus abrahamsz.)

Men vindt hier wederom Artikels, die tweemalen voorkomen. Dit is eenigzins twijfelachtig met gales (johan de) bl. 5. en gaula (johan) bl. 12. Het arbor vitae doet één persoon vermoeden. De uitspraak verschilt. Maar beslist dit genoeg? Het verzwijgen der bronnen, op beide plaatsen, door den Schrijver, laat ons in twijfel. Duidelijker is het geval met gerhard (johan) bl. 36, en gerhard (johan) bl. 38; met heidanus (caspar) bl. 128, en heyden (caspar van der) bl. 131. Hiertoe kan men ook brengen geïnspireerden bl. 22 en inspireerden bl. 285.

Het Artikel haas (gerardus de) zegt te veel of te weinig. Ter overwerking van hetzelve, maken wij den Schrijver opmerkzaam op het Christelijk Maandschrift voor den beschaafden stand, 1822. No. X. bl. 594 volg. Eene verwijzing hierop is althans niet overbodig.

Het Artikel hauge (hans nielsen) heest bredie van moller overgenomen. Maar zijn allen wel dweepers en geestdrijvers, die bij Rationalisten als zoo-

[p. 51]

danig in naam zijn? Van dezen man wordt gunstiger getuigenis afgelegd door eenen Reiziger, die dezen landman hauge zelf ontmoet heeft, en zich dus over hem uitlaat: ‘Hauge is een vrolijk man vol geest, een eenvoudige boer, aan wien ik niets dweepends ontdekken konde. - Hij verzette zich tegen het, vóór eenigen tijd, ook in Noorwegen, toenemende rationalistisch en naturalistisch drijven, en kampte er moedig tegen aan.’ Woorden van f.w. von schubert, Reis door Zweden, Noorwegen, enz. IIIde D. bl. 137, 138. Dit tot een staaltje, dat men ook de bronnen nog wel eens nader mag beoordeelen, eer men alles gaaf overneemt. Dat er onder 's mans aanhangers dweepers geweest zijn, bewijst tegen hauge zelven niets. De Momiërs in Geneve worden misschien ook door Rationalisten te partijdig beoordeeld en behandeld.

Wij zullen nog het een en ander opmerken omtrent sommige Artikelen. Griesbach is naar fuhrmann zeer schraal uitgevallen. Dit valt ieder kennelijk in het oog. Wat beteekent toch het gezegde: ‘Omtrent 1770 begon hij de uitgave van deze beroemde critiek’? En nu wordt nog alleen van het critische werk dezes mans genoemd de Opuscula Academica, door gabler in 1824 te Jena uitgegeven. Deze Opuscula en nog veel meer was reeds lang te voren in Nederland met roem bekend. Bredie gaf, wat hij vond; maar hij had hier den waren Fuhrmann niet. David flud van giften, lees giffen. De vader van Prof. hamelsveld had geene kaarsen- maar kaarten -fabrijk op. Joh. jac. haug wordt bij ypeij, Geschiedenis der Christ. Kerk in de XVIIIde Eeuw, genoemd: johan frederik haug, Xde D. bl. 556. Op het Artikel horus had ook de Schrijver kunnen genoemd worden, christiaan ernst wünsch, Professor te Frankfort. - Hetgeen wij in sommige Artikelen anders zouden hebben gesteld, houden wij voor onszelven, omdat de voordragt van der Recensenten bijzondere gevoelens,

[p. 52]

bij het beoordeelen van een werk, als het onderhavige vooral, niet te pas komt.

Nu nog eenige Artikelen, welke overgeslagen zijn, en waaruit bredie, des verkiezende, het een en ander kan aanvullen. Gabry (bartholomeus) als hekstuiter der eigenlijk gezegde Coccejanen. gerardi, (joan) die de Harmonie der Evangelisten, door chemnitz opgezet en door lijser vervolgd, heeft ten einde gebragt. greve. (e.j.) groe. (th. van der) guyot. (h.d.) haafner, (j.) bestrijder der Zendelinggenootschappen, en het Zendelinggenootschap zelve. Haehnlein. (h.c.a.) hanstein. (g.a.l.) harenberg. (joh. christoph.) hase. (theod.) hassenkamp. (joan. matth.) heinsius. (daniel en nikolaas) henry. (m.) hensler. (christ. gotth.) heringa. (johannes) Men zie, over dezen, Prof. heringa, in zijne reeds bij eene vorige gelegenheid aangehaalde Oratio cet. pag. 237-242. mess. (felix) heupelius. (g.f.) Homoousios, dat evenwel onder hosius even aangestipt wordt. hoving. (w.h.) hufnagel. (w.t.) hulshoff. (a.) hulst. (pieter teyler van der) Doch hiertoe is nog gelegenheid onder teyler, waar dan ook zijn Godgeleerd Genootschap eene verdiende plaats moet vinden. hyperius. (andreas) iänisch, (rudolph) ook gemengd in de Luthèrsche scheuring, maar tevens bekend door eene Hoogduitsche vertaling der Bijbelsche Aardrijkskunde van hamelsveld; zie dezes Voorberigt voor het VIde Deel. iken. (conrad.) iperen. (jozua van) jung, (j.h.) genoemd stilling.

Eindelijk is ons nog voorgekomen, dat bredie geenen ondienst doen zou aan eerstbeginnende en verdere beoefenaren der Kerkelijke Geschiedenis, indien hij in zijn Woordenboek ook opnam de namen, onder welke de Remonstranten zich in die eerste hitte moesten schuil houden. De geleerde stolker heeft hiervan een lijstje

[p. 53]

medegedeeld, Letteroeff. 1828. No. VII. Mengelw. bl. 336, 337. De aanleiding, welke stolker hiertoe had, moet den Heere bredie dit aanraden. En welligt is zelfs Prof. muntinghe vroeger door die opzettelijke geheimhouding misleid, toen hij, zonder nadere opheldering te geven, bij het aanhalen der Acta Synodalia Remonstrantium en derzelver Confessio alleen voegt (Hardervici 1620 en 1622.) Hier wordt zekerlijk bedoeld Antwerpen, wijk der herders, vicus pastorum. Wij voeren dit slechts aan, tot meerderen aandrang voor bredie, om vooral bij eerstbeginnenden dwaling voor te komen, en hun het begeerde licht, ook op dit punt, te ontsteken.

En hiermede nemen wij voor het tegenwoordige van den Schrijver afscheid, hem alles toewenschende, wat hij ter geheele uitvoering zijner opgenomene taak noodig heeft.