Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1825

Nachtgedachten, gevolgd naar het Engelsch van Eduard Young, door Adrianus Cornelis Schenk. IXde of laatste Zang. Te Rotterdam, bij J. Immerzeel, Jun. 1823. In gr. 8vo. XVI en 194 Bladz. f

Na eenen arbeid van ruim achttien jaren (van 1805-1823, volgens dagteekening der uitgave) vinden wij het groote werk van den onsterfelijken young, de Nachtgedachten, door

[p. 517]

eenen vaderlandschen Dichter in onze moedertale voleindigd. Geen ander volk op het vasteland van Europa bezit tot heden toe zulk eenen letterschat. Alleen het taai geduld en de onvermoeide lust en ijver van den verdienstelijken schenk voltooide, wat men voor onmogelijk hield. Alleen Nederland, het kleinste der Rijken in ons beschaafd werelddeel, mag zich beroemen, den Britschen Bard, in eenen voor hem uitheemschen, doch waardigen tooi en sprake, ingeleid en gezeteld te zien op onzen gastvrijen Zangberg. Doordrongen van een warm gevoel, waarmede wij den Inboorling vereeren, die zulk eene taak ondernam en volvoerde, gaan wij thans over tot eene nadere beschouwing van den uitvoerigen Troostzang, in dit deel vervat. In toon en stemming, niet evenwel in behandelde onderwerpen, zweemt, blijkens het aangeduid opschrift, deze Zang naar den vierden, door young, volgens het eerste en min uitgebreide bestek van zijn dichtwerk, almede tot eenen godsdienstigen Troostzang bestemd. Zonder opzettelijk terug te komen op zijn toenmalig voorwerp van vertroosting, het Kruis van Christus, haalt hij thans, bij kalmer geestgesteltenis, de zaak der waarheid dieper op, teekent den Oordeelsdag, weidt uit in zedelijke en wiskundige beschouwing van den Nacht, (wiens duister door de ondeugd misbruikt wordt, wiens prachtige starrenhemel den Christenwijsgeer tot ernst en Godsvereering henenvoert) en ontleent van daar aanleiding, om de gronden vast te leggen van het zaligend geloof aan God en Voorzienigheid.

Meer te zeggen van den inhoud, is overbodig voor onze Lezers, van welken wij, vooral uit hoofde eener dubbele uitgave der vertaling van onzen lublink, vertrouwen mogen, dat young bij weinigen hunner onbekend en onbeôefend zijn zal^(*). Genoeg, men ontwaart uit de gegevene wenken, welk eene verscheidenheid van stoffe alleen deze Nacht behelze, en welk een rijk en ruim veld hij bood aan het dichterlijk genie van den Britschen Zanger, om zijne gaven aan den dag te leggen, nu eens in oorspronkelijke vinding, dan weder in beknopt en wel aaneengeschakeld betoog of keurige tegenstelling; om zich bij herhaling te kenschetsen door verhevene bespiegeling en stoutheid van beelden en vergelijkingen, ja om door geheel zijn werk eenen rijken

(*) Men zie voorts onze Letteroeff. voor 1806, bl. 222; 1807, bl. 577; 1809, bl. 204, en 1819, bl. 473.

[p. 518]

voorraad te verspreiden van doorslaande proeven, die van zijne geleerdheid en ervarenis in menige wetenschap, gelijk van zijne kunde, met name der Gewijde Boeken^(*), getuigen.

In een werk van zoo langen adem valt zeker, bij naauwkeurigen toets, wel iets te ontdekken, dat met mindere zorg en oplettendheid bearbeid schijnt. Men vindt aan den voet der bladzijden eene en andere aanwijzing deswege^(**). Ten aanzien

(*) Dat het levendig vernuft van young, in een werk van zoo langen adem, hier of daar hem buiten de palen van koele rede en tot min gepaste toespelingen vermogt weg te slepen, valt eerder te verschoonen dan streng te gispen. Trouwens, zeldzaam zijn de voorbeelden van dien aard, en bij dezelve ontmoet men toch veeltijds iets, dat gunstig voor hem pleit. Inzonderheid straalt de Godgeleerde van zijnen tijd in zijn Gedicht, als in dat van milton, wel eens te sterk uit. Vanhier ook, dat sommige beelden, door hem uit de Schrift ontleend, den toets van een juist en onzijdig kunstgevoel niet mogen doorstaan. Ééne proeve zij genoeg. Naar gepaste benamingen zoekende voor den starrenhemel, noemt hij dien, ten slotte, ‘den borstlap van den waren Hoogepriester, schitterende van orakelsteenen,’ (volgens lublink, D. IV, bl. 119, verg. met schenk, bl. 74.) Hier immers schijnt ons de Dichter eerder te dalen dan te rijzen. Maar bovendien vragen wij, of het niet te ver gezocht zij, den Hemel den borstlap van den waren Hoogepriester, of christus, te noemen, daar de Schrift, zelfs Hebr. I:10, in dien zin en onder dien titel, de schepping niet aan den Heere toeëigent? Trouwens, omtrent die daadzaak, de schepping door den Zoon, zou men ook mogen zeggen, adhuc sub judice lis est. Intusschen doet ons het gevolg, of het heerlijk nut, waartoe young dit beeld heeft aangelegd, schier den faalgreep van zijn te weelderig vernuft hem kwijtschelden.

(**) Om, bij al den lof, aan onzen Landgenoot gegeven, het vermoeden van ons te weren, alsof wij voor zijne misslagen blind waren, zullen wij dezen Zang, als bevorens de anderen, met een gelijk doel doorloopen, kortelijk uit onze aanteekeningen eenige plaatsen opgeven, toetsen, en, waar ons iets bijvalt, dat ons beter dunkt, zulks met bescheidenheid voorslaan.
Bl. 20 en 21, reg. 1 en 2:

‘Hij vraagt, wat waatheid is, en stapt de raadzaal uit;
Ontwijkt weêr in 't gewoel, in 't woest gedruisch des levens,
- Wat toevlugt voor de ziel! - zijn hart en hemel tevens.’

De laatste regel schijnt ons niet klaar, en drukt zeer onvolkomen het waanzinnige van den wereldling uit, die tegen de kwellingen van het geweten rust zoekt in luidruchtig vermaak en verbijsterend gewoel. Bij young staat er: ‘Asylum sad! from reason, hope and heaven.’ ‘Droeve toevlugt (volgens lublink) tegen rede, hoop en hemel.’ Liever lazen wij dan nog hier:

En stort zich in 't gewoel, waar, bij een woest gewemel,
De ziel geen rustplaats vindt, ontvliedend hoop en hemel.

Bl. 31, reg. 17 en 18.

‘De ellende geeft den mensch, gelijk het nachtlijk duister
't Alom verbleekt gestarnte, een' meer gezienen luister.’

Het aangeduide is, zoo wij meenen, bij misvatting door schenk hier ingelascht, en wordt bij young niet gevonden. Het gestarnte kan ook in dien verbleekten staat geen' luister ontvangen van de donkerheid des nachts. Maar ligt valt de bedenking weg, zoo men in de plaats stelt: gelijk, in 't nachtlijk duister, het bleeke starrelicht.

Bl. 41, reg. 5 en 6.

‘Wat mensch, wat engel toch, verspreid(t)geuw plegtig duister,
Beschouwt niet met ontzag, met eerbied voor uw' luister?’

Wij missen in den laatsten regel het voorwerp der beschouwing, en wenscheu dit verzuim weggenomen te zien door deze of soortgelijke geringe verandering:

Staart niet met stil ontzag, met eerbied op uw' luister?

Bl. 48, laatste reg. en bl. 49, reg. 1 en 2.

‘Onfeilbare artsenij voor elke oneedle drift,
Denzulken 't heilzaamst zelfs, als u de ziel ontrusten,
Trots, eerzucht, wangunst, toorn, en lage en diersche lusten.’

Om de bedoeling van young in den middelsten dichtregel regt te vatten, dient wel het oorspronkelijke, of de vertaling van lublink, D. IV, bl. 78, nageslagen te worden. ‘Hier ontspruit,’ lezen wij daar, ‘een onfeilbaar geneesmiddel voor bijna iedere ondeugd, en voornamelijk voor de uwen, voor toorn, hoogmoed, eerzucht en schandelijke begeerte.’ Duidelijker nu, meenen wij, wordt de zin getroffen, zoo men de twee laatste regels in dezervoege overbrengt:

Meest heilzaam zelfs voor u, wiens ziel wordt aangevochten
Door eerzucht, trotschheid, toorn, en door onzuivre togten.

Impure desire, heeft young.
Bl. 65, reg. 14, zagen wij liever den derden avond, dan morgen, gedrukt, maar vermoeden hier eenen misslag of schrijffout.
Bl. 121, reg. 16:

‘Als Hij voor wormen slechts - wat anders in zijne oogen?’

De weglating van het werkwoord zijn wij, in den laatsten volzin, dunkt ons hard, en maakt denzelven, althans voor min oplettende lezers, raadselachtig. Wij zouden hierom liever aan eene herhaling van het naamwoord de voorkeus geven, gelijk ook in het Engelsch staat (mere worms to Him):

Als Hij voor wormen, - slechts voor wormen in zijne oogen.

Bl. 142, reg. 18.

‘Ontzaglijk als zij zelf, als 't geen wij gadeslaan.’

Te dezer plaatse evenaart gewis schenk zijnen voorganger niet in bondigheid. Wie young's Works, Vol. IV, p. 73, of lublink, D. IV, bl. 213, 214, leest, mag er zich van overtuigen. De uitbreiding heeft welligt alleen de duisterheid doen ontstaan, die er voor ons is, om toe te passen, waartoe in den aangehaalden regel zij zelf te huis behoore. Young heeft alleen ideas, solemn as the scene; denkbeelden, zoo plegtig als dit tooneel zelve. Op grond hiervan behaagt ons meer de verandering, die ons te binnen schiet:

Ontzaglijk als 't tooneel, waarop wij de oogen slaan.

Bl. 146, reg. 2:

‘Laat dus de hartstogt zelve uw drijfveer zijn op aard'.’

Wij missen hier het keurige denkbeeld: ‘wat uit edeler beweegredenen moest geschieden,’ (zie lublink, D. IV, bl. 220) en verlangen, dat zich de aandacht des Dichters daarop vestige, wierd eene herziening vereischt van zijnen arbeid bij eene tweede uitgave.
Bl. 152, reg. 13 en 14:

‘Gij zult, al is mijn lied, al is 't uw gunst onwaard,
Al stort Gij 't me ook niet in, voor 't minst mijn' zang niet doemen.’

Bij vergelijking van young, Vol. IV, p. 80, of lublink, D. IV, bl. 233, ontwaart men dadelijk in deze regelen bij schenk eene uitbreiding, eene overtolligheid in den eersten, en nog meer eene stootende hardheid in den laatsten. Beide gebreken laten zich dus, misschien, eenigzins verhelpen:

Gij zult, al is mijn lied uw' hoogen naam onwaard,
Al stort Ge 't mij niet in, geenszins mijne aanspraak doemen.

Bl. 159, reg. 16-20:

‘En ach! breekt eens de dood den draad des levens af,
Niet minder zal ook u dit aaklig schouwspel treffen;
Maar dan ter foltring slechts, ter foltring door 't beseffen,
Hoe ge eens die gunst misbruikte, en de eigen smart en pijn,
Die dán de ziel doorknaagt, zou thans haar redding zijn.’

Zonder young, Vol. IV, p. 8, of lublink, D. IV, bl. 242, 243, op te slaan, twijfelen wij, of iemand met deze regelen te regt zal komen, enin staat zijn op te maken, dat door de misbruikte gunst, waarvan hier melding is, het verwaarloozen wordt aangeduid van het voorregt des aardschen levens.
Maar eindigen wij deze onze aanmerkingen; weinige inder. daad, in vergelijking der uitvoerigheid van dezen Zang, en geenszins geschreven om eene schaduw te werpen op den lof, welken wij den Heere schenk opregtelijk toekennen.

[p. 519]

der bondigheid van betoog, kracht en beknoptheid van zeggen, levert voorzeker deze Zang, ook in de navolging van

[p. 520]

onzen Dichter, niet minder dan een der vorigen, uitmuntende proeven, te breed om door ons hier ingelascht te wor-

[p. 521]

den. Wij vergenoegen ons des met de vermelding van het bewijs voor Gods bestaan, bl. 101-106, en van de aan-

[p. 522]

spraak of bede aan het Hoogste Wezen, bl. 147-156, der herhaalde lezing overwaardig, zelfs van hen, die in godsdienstige gevoelens niet allezins instemmen met den Engelschen Dichter^(*). Om echter iets van dezen bondigen aard mede te deelen, bepalen wij ons tot het overzigt, door young, na de beschrijving van den jongsten dag, gegeven van den voornamen inhoud der vorige Zangen. Eene keurige vergelijking, van den vermoeiden reiziger ontleend, die zijnen afgelegden togt nadenkt, gaat voor, en doet, met toepassing op zijne Zangster, hem zeggen (bl. 39):

(*) Bij het tweede verslag in ons Tijdschrift (1807, bl. 578) leerden wij alreede young, ten aanzien van zijne Regtzinnigheid, min gunstig kennen. De hartelijke en waarlijk vrome Christen opgewiegd zijnde in de gevoelens der Bisschoppelijke Kerke, was hare leer hem heilig, en helde zijne geaardheid veeleer daartoe over, om eene en andere godsdienstige stelling te overdrijven, dan wel aan zijn gezond oordeel en den Bijbel naar eisch te toetsen. Niet moeijelijk zou het vallen, bewijzen hiervan aan te voeren. De geheele inrigting der bede, boven met goedkeuring door ons gedacht, dient daarvan ter proeve. Een enkel staal uit dezelve moge voldingen, dat young athanasius zelven in het mystieke voorbijstreeft. Wat deze ook te gelooven vorderen mogt, hij onthield zich met woorden althans te zeggen: ‘De Vader is één, de Zoon is één, de Heilige Geest is één: nogtans zijn het niet drie Éénen, maar één Één.’ Doch bij young vinden wij het HOogste Wezen benoemd Number in Unity, of Getal in Eenheid (zie bl. 152, reg. 18.)! - Doch genoeg hiervan. Ruimen wij liever nog een plaatsje in aan hetgene wij elders in dezen Zang ontmoeten omtrent Rome en de Jezuiten (bl. 126):

Ja, daar zelfs, op dien berg, zoo heilig als vermaard,
Waar zich de trotsche rede onfeilbaar heeft verklaard
En dondert als een God, daar overtreft de boosheid
Van dat schijnheilig kroost de duivlen in godloosheid.
Wat hun nog onregt schijnt, verdraait het zelfs tot regt;
Ja, 't leert de onwijze hel, aan heur belang gehecht,
De meer dan zwarte kunst; en met een lagchend wezen
Wordt zulk een zedeleer door Satan zelf geprezen.

(Verg. young, Vol. IV, p. 63, 64. Lublink, D. IV, bl 188, 189, en de noot 115.)

[p. 523]

 

Wat toog ze, in diepen ernst, al menig Godlijk spoor,

 

Al menig zeedlijk veld, in 't rijk der waarheid, door!

 

Wat zworf er veel verdriets op s menschen donkre wegen!

 

Hoe blonk haar van alom dat valsche en ijdle tegen,

 

Op 't ruwe levenspad door niemand ooit ontgaan!

 

Zij treurde op graf bij graf, zij plengde traan bij traan,

 

Om vrienden, wier gemis mijn ziel zoo troostloos griefde.

 

Zij wees de wondren aan der Goddelijke liefde;

 

't Onsterflijke in den mensch, de bron van vreugde en heil.

 

Ze ontsloot het jongst gerigt; zij schreef ons 't perk en peil

 

Van sombre droefheid voor. Ja, schoon we in vorm of trekken

 

't Penseel eens Rafaëls noch grootsch geheel ontdekken,

 

Mijn Zangster trof haar doel; ze ontwierp, met losse hand,

 

't Gewigtigst, wat de mensch, die zwerver in dit land

 

Van onrust en van hoop, of doen moet, of gelooven,

 

Tot eigen vrede op aarde, en eeuwig heil hier boven.

(Verg. young's Works, Vol. IV, p. 21. Lublink's Vert. D. IV, bl. 62.)

Van tegenstellingen, waarvan young zoo meesterlijk zich te bedienen wist, om de belangen van deugd en godsvrucht tegen ongeloof en zedeloosheid te doen uitkomen en in een voordeelig licht te plaatsen, zijn de voorbeelden zoo menigvuldig, dat wij alleen die voorname hier vermelden mogen, reeds met een enkel woord gedacht, welke het gebruiken en misbruiken van den Nacht ten onderwerp heeft. In verhevene bespiegelingen, al verder, van de schepping en het geheelal der werelden is er voorzeker geen Dichter bij ons bekend, die met young in uitvoerigheid, juistheid en stoutheid van beelden, over dat onderwerp, te vergelijken is; en zijn wij des vooral aan onzen schenk dank verschuldigd, die ons in keur van verzen dezen zijnen voorganger alzoo leert kennen, vooral in dezen laatsten Zang. Het jammert ons, bij de engte van ons bestek, weinig meer dan een enkel proefje te mogen aanvoeren. Wij klezen daartoe de vergelijking, die hij bezigt, om de orde, die in den loop der hemelligchamen van God getuigt, krachtiger te vertegenwoordigen (bl. 81):

Het reuzig alpgebergte, ontworteld aan zijn steê,
(Stel u dit schouwspel voor) ligt neêrgesmakt in zee;
Gevaarten, log als lood, zien we op den rug der baren,
Als vlokken dwarlend dons, door wolk en afgrond varen,

[p. 524]

 

En dansen op 't muzijk van 't ruischend windenheer,

 

Uitmuntend zelfs in maat, in beurt en wisselkeer:

 

Wat waar' dit schouwspel nog bij gindsche wereldbollen,

 

Die, drijvende op het niet, door 't ruim des ethers rollen;

 

Wier juister orde en loop, en eindloos sneller vaart,

 

Op tallooze einden doelt, haar' hoogen oorsprong waard?

(Verg. young, Vol. IV, p. 41. Lublink, D. IV, bl. 128).

Wij roemen, en zeer te regt, den grootschen en tevens vloeijenden zang van onzen nieuwland, in deszelfs Orion; en toch, wij moeten het erkennen, de Britsche Bard neemt in dit Leerdicht, waar hij Lorenzo ten hemel opvoert, zoo mogelijk, eene hoogere vlugt. Men duizelt schier, als men bij hem leest (bl. 122):

Ik sta, ontzetbre hoogte, op de alpen der natuur;
Ik zie, als in een zee van enkel licht en vuur,
Op duizend heemlen neêr, en duizend zonnestellen,
Als wolken stuivend zand, door dat onmeetbre snellen.

(Verg. young, Vol. IV, p. 61. Lublink, D. IV, bl. 183.)

Maar evenzeer weet zijne vinding telkens eene nieuwe houding en gedaante of kleur aan dit rijk en onuitputbaar onderwerp bij te zetten, en hetzelve bij uitstek dienstbaar te maken aan zijn betoog, dat hij met menigerlei bijsieraad opluistert. Ons bestek verbiedt ons dit te staven, daar wij alleen den Lezer de waarde der dichterlijke navolging van onzen Landgenoot op nieuw wilden doen gevoelen. Hiertoe moge het ons vergund zijn nog ééne plaats aan te voeren, die door bevoegde kunstregters voor eene der schoonste gehouden wordt in de Nachtgedachten; zij is deze (bl. 111):

Kom, overweeg nog eens, maar met verstand en hart;
Versterk uw zwak geloof zelfs door de grijze ervaring.
Het kunstglas - voor 't gezigt een Godlijke openbaring
Leidt dit ons eindloos diep, te diep voor ziel en zin,
't Verborgne der natuur, haar kleenste wondren in,
Onzigtbre wondren zelfs voor ongewapende oogen,
Begrepen noch gepeild door 't menschlijk denkvermogen:
Hoe hoog moet dan een ziel, die even onbepaald
Te klimmen wenscht in 't groote als zij in 't kleene daalt,

[p. 525]

 

Hoe hoog moet zulk een ziel het zigtbre zijn ontstegen,

 

Om met geheven schaal een gansch heelal te wegen!

 

Slechts dan, wanneer de mensch bekrompen, laag en kleen

 

Bij zulk een voorwerp denkt, dan dwaalt hij, dan alleen.

 

Wat toch is hier te groot, als wij aan de Oorzaak denken?

 

Gij toch zijt alles, gij, Oneindige, op wiens wenken

 

Dit trotsch gebouw verrees! Hoe peilloos hoog of diep

 

Mijn ziel ook dacht aan u, aan 't Wezen, dat haar schiep,

 

Ze is nooit het middelpunt ontzonken of ontrezen.

 

Ik ben is heel uw naam, het albestaan uw wezen;^(*)

 

De schepping slechts een niet; - 't is veel, dat ze in ons oog

 

De dunne dampkring schijn', waarmeê ge u zelf omtoog.

(Verg. young, Vol. IV, p. 56. Lublink, D. IV, bl. 168-170.)

Het schoone, het oorspronkelijke en juiste der vinding bij onzen Engelschen Zededichter doet zich, zoo wij meenen, in elke der vorenstaande aanhalingen, met zulk eene duidelijkheid voor, dat wij de beslissing veilig aan ieders oordeel en smaak durven overlaten. Ja, schoon het waarheid zij, dat de navolging van den Heer schenk de gespierde kracht van den Britschen zang niet overal bereiken mogt, (gelijk deskundigen uit onze overwijzing op dezen en het proza van wijlen lublink ontwaren zullen) wij betuigen daarom niet minder aan onzen Landgenoot, na zijnen welvolbragten arbeid, onzen warmen dank. Hem wenschen wij ten slotte, en tot vergelding voor zijne onberekenbare moeite, aan de Nachtgedachten besteed, het onwaardeerbaar genoegen toe, dat young beide van Wijsgeeren en Dichters onder ons op nieuw gelezen en beoefend worde; en, daar hij thans met al de bevalligheid en tooi der kunst aan deze zijde der zee te voorschijn treedt, dat zijne vermaningen, ernst, betoog en leere, naast die der Gewijde Boeken van onzen Godsdienst, heilzamen invloed hebben mogen op de Lorenzo's van Nederland. Wij leggen de pen neder met deze

(*) Existence all Thine own, zijn de woorden van young, die ons voor albestaan liever zelfbestaan zouden doen kiezen; te meer, omdat wij, in onze taal en wijsbegeerte, met den zin van het laatste meer bekend zijn, dan met dien van het eerste woord, ons geheel vreemd.

[p. 526]

waarheid, die wij nog, als een zinrijk woord, willen overschrijven uit het kleinood, dat voor ons ligt:

De mensch, die 't meeste omvat, is 't rijkste in menschenwaarde:
Wie 't Godlijke overdenkt, is Godlijk reeds op aarde.