Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1824

Handboek der Aardrijkskunde, ten dienste van alle voorstanders dier wetenschap. Naar het oorspronkelijk plan van J.E. Fabri. Hoogleeraar te Erlangen, enz. IIde Deel. Polen, de Oostenrijksche en Pruissische Monarchijen, en Duitschland. Te Haarlem, bij de Erven F. Bohn. In gr. 8vo. 408 Bl. f 5-25.

Van het eerste deel dezes werks gaven wij in 1808,

[p. 339]

en dus nu zestien jaren geleden, verslag; dat deel zag toen, met onderscheidene bijvoegsels en aanmerkingen vermeerderd, en van de noodige kaarten, naar de nieuwste bepalingen, voorzien, het licht. De Heer van wijk, roelandszoon, had aan dat deel zijnen arbeid besteed; het vervolg bleef intusschen tot nu toe achter; natuurlijk, want hoeveel wisseling ondergingen, sinds dien tijd, en landen, en vorsten, en volken! en wie zegt ons zelfs nu nog, dat de staatkundige verdeeling der Europesche staten die vastheid en bestendigheid verkregen heeft, dat niet, zoo al niet wij, dan voor het minst onze kinderen, daarin nog wel aanmerkelijke veranderingen konden beleven? Sinds de uitgave van het eerste deel is het een en ander veranderd in het toen beschrevene, waarvan met een woord in bijvoegselen, achter dit tweede deel geplaatst, aanwijzing geschiedt. De voortzetting van het werk is thans in handen van onzen kundigen landgenoot n.g. van kampen, die de beschrijving thans levert der landen, op den titel gemeld, en in het volgend deel Zwitserland, de Nederlanden, met Luxemburg, Frankrijk, Spanje, Portugal, en, zoo mogelijk, ook Italië, belooft. Ook bij dit deel zijn de noodige kaarten, welke mede afzonderlijk in losse bladen te bekomen zijn; dezelve zijn naauwkeurig en duidelijk, volgens de nieuwste bepalingen, bearbeid. De taak van den Heer van kampen was zwaarder dan die van zijnen voorganger, en hij moest andere en nieuwere bronnen raadplegen. ‘Ik begreep,’ zegt hij, ‘niet slechts de orde van fabri, maar ook dezen Aardrijkskundigen zelven, bij de groote veranderingen, in Europa voorgevallen, geheel te moeten verlaten. Was toch in de landen, die het eerste deel behandelt, de oude orde van zaken meerendeels behouden, het midden van Europa heeft daarentegen de grootste veranderingen ondergaan. Pruissen is niet meer, wat het in den aanvang der Eeuw, - nog minder, wat het vóór tien jaren was; voor deszelfs verlies van Warschau, Anspach en Baireuth heeft het aan den Rhijn ruime vergoeding erlangd. Polen is, met ver-

[p. 340]

lies van Litthauwen en Posen, tot een klein Koningrijk zamengekrompen; maar vóór veertien jaren was het uit de rij der Volken geschrapt, en bestond sedert eenigen tijd onder den zedigen naam van Hertogdom (daarna Groothertogdom) Warschau. Oostenrijk heeft zich meester gemaakt van Noordelijk Italië, en, volgens oude aanspraken, Milaan terug bekomen; volgens nieuwe, de Republieken Venetië en Ragusa daarbij gevoegd; terwijl het alle deszelfs andere bezittingen (behalve het afgelegen België, Falkenstein, en het eerst in 1795 ingenomene West-Gallicië) heeft terug erlangd. In de andere Duitsche Staten zijn mede de gewigtigste verschikkingen, ruilingen enz. voorgevallen. In plaats der geestelijke Keurvorsten, Vorsten (Bisschoppen) en Abten, die nog in 1802 een gedeelte des Duitschen Staatsligchaams uitmaakten, ziet men aldaar thans (behalve Pruissen en Oostenrijk) vier Koningen, benevens verscheidene Groothertogen, die zich van dien geestelijken buit hebben meester gemaakt, en daarin door verdragen bevestigd zijn. Een dier Koningen, echter, (Saksen) is slechts half zoo magtig, als toen hij Keurvorst was; de andere helft zijns lands bezit Pruissen. Wurtemberg en Beijeren zijn daarentegen wel ter helfte, Baden meer dan ter helfte vergroot. Het Duitsche Staatsligchaam zelve bestaat niet meer als Rijk, maar als Verbond, waar Oostenrijk voorzitter, en benevens Pruissen verreweg de magtigste en meest invloed hebbende Staat is. Staten en landstreken zijn ook in bevolking, nijverheid, rijkdom enz. niet meer, hetgeen zij nog vóór 20 jaren waren: de oorlogsgebeurtenissen, en vooral het Continentale stelsel, hebben de bronnen van bestaan op vele plaatsen veranderd, den handel verlegd, nieuwe fabrijken doen aanleggen, enz. Het kwam mij dus allezins geschikter voor, ten einde den Lezer geene verouderde berigten te geven, liever de nieuwste Aardrijkskundigen, eenen stein, cannabich, hassel enz. te raadplegen, dezelve echter ook met vroegere berigten (waarbij vooral de oude, maar zeer naauwkeurige busching niet moest vergeten worden)

[p. 341]

te vergelijken, en berigten uit nieuwere Reis- en andere beschrijvers, die mij ter hand kwamen, daarin te vlechten.’ Eenige der voornaamsten en door hem geraadpleegden noemt hij hier nu op, daar hij het noodeloos achtte, zijne bronnen telkens aan den voet der bladzijden aan te wijzen; trouwens dit vooraf gezegde, en de bekende naauwkeurigheid en zaakkennis van den Heer van kampen, zijn ook genoegzame waarborg.

Wederom vinden wij hier bij elk land eene aanwijzing der beste van hetzelve voorhanden zijnde kaarten; geheel de behandeling is ook aan de vroegere gelijk, en heeft denzelfden rijkdom en dezelfde beknoptheid. Wij gaven daarvan bij het vorige deel eene proeve, waarvan wij ons nu onthouden. Nu ook is er over verkeerde interpunctuatie, of over Germanismen, geene reden van klagt; en wij eindigen onze aanmelding met den wensch, dat het den Heere van kampen noch aan genoegzame aanmoediging, noch aan lust en tijd, ter voortzetting van dezen moeijelijken, maar nuttigen arbeid, zal ontbreken.