Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1819

Redevoeringen over Onderwerpen uit de Natuurlijke Historie, voorgelezen in het Tweede Amsterdamsche Departement der Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen. Door A.H. van Gelder, Leeraar bij de vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam. Iste Stuk, handelende over de Roofdieren; IIde Stuk, over de Planten- en Granen-etende Dieren. Te Amsterdam, bij J.C. Sepp en Zoon. 1816-18. In gr. 8vo. Te zamen 266 Bl. f 2-4-:

Het groote nut van zoodanige voorlezingen, en alzoo van bijeenkomsten, die tot dezelve aanleiding geven, en de bekwaamheid van den waardigen van gelder om regt onderhoudend en leerzaam te spreken, zal wel niemand bij het lezen dezer opstellen betwijfelen, al vond hij dan, wegens den aard der onderwerpen, grootendeels den titel van voorlezingen voor dezelve meer gepast dan dien van redevoeringen, als bij welke men misschien meerdere sieraden der kunst verwachten kon. En hoe gaarne wij voor ons zoodanige vergaderingen zouden bijwonen, en dezen spreker niet dan ongaarne verzuimen, zoo geeft ons toch de bedaarde lezing nog meer genoegen en nut, en wij verblijden ons, dat deze opstellen nu bestemd werden, en tot nadere herinnering en na-

[p. 357]

denken, en voor grooter publiek. Wij gelooven den redenaar gaarne, en de redevoeringen dragen er bewijs van, dat hij aan verzameling en zamenstelling nog al wat tijd en moeite besteed heeft; maar nu geeft hij dan ook zoodanige stukken, welke niemand vragen zal, waarom zij gedrukt werden, met aanwijzing der geraadpleegde schrijvers, en waar men verder te regt kan; terwijl verscheidene aanteekeningen, aan den voet der bladzijden, het een en ander uitbreiden, ophelderen en bevestigen. Beide de stukken beschouwen de dieren, in derzelver geaardheid, huishouding, dienst en nut voor den mensch, ten betooge van Gods wijsheid, magt en goedheid; en deze beoogde strekking houdt de redenaar onafgebroken vol, zoodat hij in het boek der natuur regt godsdienstig lezen doet.

Uit het tweede stuk, dat ons de werk- of wapentuigen der roofdieren doet kennen, hun ter voedselbejaging, of ook, omgekeerd, ter afwering of ontkoming van bedreigden moord, noodig, en hieraan de opmerking verbindt op de listen en kunstgrepen, door verscheidene derzelven te dien einde gebezigd, bepalen wij ons bij het opgeven van een paar bijzonderheden:

‘Wie zou vermoeden, dat een waterdruppel bij eenig levend schepsel een middel of werktuig van roofbejaging zou kunnen zijn? En evenwel zulk een is dat van zekeren visch. In de Oostindische binnenwateren, zoo als b.v. die bij Batavia, wordt een visch gevonden, (chaetodon rostratus, langsnuitige klipvisch) die door een' waterdruppel zijne prooi bemagtigt. Hij onthoudt zich gemeenlijk aan de oevers; en nu, eene vlieg of ander insekt op eene waterplant ziende zitten, spuit hij uit zijnen pijpaardigen, beenigen snuit een' enkelen waterdruppel, welke nimmer mist het insekt te raken en in het water te doen tuimelen, wanneer het straks den belager ten buit verstrekt.’

‘Het kunstige maaksel van de oogen der meeste insekten dient aan dezelve zoo wel tot hulpmiddel ter betere prooibejaging, voor zoo verre zij roovers zijn, als om het geduchte noodlot te ontgaan, van door verslindende vervolgers ter prooije gegrepen te worden. En ook hier moeten wij verbaasd staan van verwondering over zoo veel kunst en wijsheid, als door de hand des onbegrijpelijken Scheppers, in het zamenstel derzelven, is gewrocht. Immers de oogappels de-

[p. 358]

zer schepselen bestaan uit eene menigte van kleine ruitjes (facetten), in eene nette orde geplaatst, ieder voorzien van eene bijzondere gezigtzenuw, en derwijze, als ik het zoo noemen mag, geslepen, dat zij, bij hunne verschillende rigtingen, de lichtstralen, welke er op vallen, met de beelden der voorwerpen, welke er voor komen, inlaten. Verwonderlijk maaksel, zeker! Maar ook, verbazend getal! Verbazend, al ware slechts in zoo een' oogappel het honderdste gedeelte van het getal, dat oplettende waarneming verzekert geteld te hebben, aanwezig. Waarheen, toch, voert ons de verwondering, als ons de waarneming, door de pen van eenen leeuwenhoek, van eenen lyonet en anderen, verklaart, in de twee oogen van eenen hommel veertienduizend zulke ruitjes te hebben geteld - zesduizend tweehonderd-en-zesendertig in de oogappels van het kapelletje des zijdeworms - achtduizend tweehonderd in die van eene gemeene vlieg; en, om geene andere meer op te noemen, vijfentwintigduizend acht-en-tachtig in die van den rombout, of zoogenoemden puistebijter. Voorzeker, indien het scherpziende gezigt der waarnemers hier niet is misleid of bedrogen geworden, moeten wij verstomd staan van verbazing; terwijl wij geene woorden weten te vinden, om ons gevoel uit te drukken, noch weten, hoe wij best den lof des Scheppers zouden vermelden.’

De derde beschouwing van deze diersoort verdedigt het bestaan dezer schepselen, of liever de wijsheid en goedheid des Scheppers daarin; zijnde eene aanwijzing van het nut en den dienst, ja de noodzakelijkheid der roofdieren voor den mensch en geheel de geschapene natuur hier beneden. En na de overweging van het hier aangevoerde, over hetgeen ons de roofdieren zijn, in hun leven, door het bewaren van het evenwigt in het dierrijk, en van zuiverheid en welvaart in de groote huishouding der natuur, en, na hunnen dood, door hun vleesch als voedsel, en hunne huid, vacht en andere ligchaamsdeelen tot het een en ander gebruik, twijfelen wij geenszins, of de schrijver vindt algemeene toestemming, als hij dus besluit: ‘Bespiegelen wij de natuur slechts onbevooroordeeld, wij bevinden straks, dat, in hetgene wij eerst voor lakenswaardig hielden, en waarop wij meenden wel iets te zeggen te vinden, niets in het minste te berispen valt. Alles is vol wijsheid en goedheid. In alles en overal

[p. 359]

blinken grootheid en heerlijkheid uit, en eene onverbeterlijke inrigting kenmerkt alles als het voortbrengsel van de, in niets salende, krachtige hand der eeuwige Godheid.’

Op dezelfde onderhoudende wijze, in dezelfde orde, en vooral niet minder belangrijk, worden in het tweede stuk de planten- en granen-etende dieren in overweging genomen, en niet minder hier alles geleid tot het groote godsdienstige doel. Ruimer en rijker is hier het vak, maar daardoor dan ook de behandeling meer ineengedrongen. Wij houden het onnoodig, ook hier in bijzonderheden te treden, en meenen genoeg gezegd te hebben, om den lezer te verzekeren, dat deze opstellen zijnen weetlust in meer dan één opzigt zullen voldoen, maar verder ook uitlokken, om zich meerdere kennis te verzorgen van geheel de dierwereld, voor hem van zoo veel belang, en aan welke hij zoo naauw verbonden is. De mensch toch behoort tot beide de behandelde hoofdsoorten; hij is een roof- en een planten en granen-etend, en alzoo een alles etend dier, en daartoe zijn zijne maag, zijn gebit en zijne ingewanden volmaaktelijk geschikt. Dan, (dit heeft men reeds gevoeld, en het sprak ook van zelve) bij deze voorlezingen was het doel niet, den mensch zichzelven als zoodanig te doen opmerken en kennen, maar bepaaldelijk hem te doen opmerken en kennen de dieren buiten en beneden hem, die schepselen, over welke de Schepper hem met meerderheid en heerschappij heeft begiftigd. - Hoezeer is deze soort van onderhoudende lezing te verkiezen boven menige andere, met zooveel drift door jonge lieden niet zelden gezocht, en dan gedurig al wederom afgewisseld met soortgelijke, waardoor men in niets toch wijzer wordt, en waarbij tijdverlies en verwrongene verbeelding bij velen nog niet eens het éénige nadeel zijn! Mogt men deze en dergelijke opstellen boven zoo menigen, ook nog al goeden, roman kiezen! Pia vota, vreezen wij.