Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1818

[p. 626]

Rusland en de Nederlanden, beschouwd in derzelver wederkeerige betrekkingen, door Mr. J. Scheltema, Ridder enz. IIde Deel. Te Amsterdam, bij H. Gartman. 1817. In gr. 8vo. 404 Bl. f 3-16-:

Het tweede Deel van dit belangrijke werk begint met de loopbaan van peter, nog niet als Alleenheerscher, maar slechts, onder de voogdijschap zijner even bekwame als staatzuchtige halve Zuster sophia, Naamkeizer van het onmetelijke Russische Rijk. Wij zien hem eerst in zijne kindschheid, verheerlijkt door voorspellingen en gissingen op zijne geboorte, met zijn tiende jaar reeds bijna alleen (wegens de zwakheid zijns Broeders naar ligchaam en ziel) ten troon verheven, maar door een allervreesselijkst oproer in het uiterste lijssgevaar gebragt, en genoodzaakt, het gebied in naam met zijn' Broeder iwan te deelen, doch inderdaad aan zijne Zuster af te staan. Deze omwentelingen hadden geenen invloed op de betrekkingen van Holland met Rusland. Zoo wel onder sophia, als na de omwenteling van 1689, die sophia in het klooster en peter inderdaad op den troon bragt, worden alle klagten der Nederlanders gehoord, alle hunne wenschen voldaan; zij roemen zelfs de hooge belangstelling van den jongen Czaar in den Nederlandschen Staat en den Stadhouder, (toen Koning willem III van Engeland) ‘ja dat hij voor vreemdelingen ingenomen is tot invidie van deszelfs eigene natie, invoege dat zij groote reden hebben van contentement.’ Geen wonder! François le fort, wel uit Geneve te huis, doch laatst uit Holland komende, en in dat land als 't ware genaturaliseerd, was de speelmakker van peter's jeugd en zijn gemeenzame vriend, karsten brandt zijn leermeester in den scheepsbouw, die eerlang een aantal Nederlanders uit Zaandam tot dit einde deed overkomen, in wier gezelschap peter

[p. 627]

zich toen reeds pieter timmerman liet noemen; en zijne grootste liefhebberij, de scheepvaart, kon men immers toen best in Holland leeren. Vandaar de bijzondere genegenheid des Czaars voor onze Natie, die hem, acht jaren na zijne aanvaarding van het bewind, tot de reis naar Holland deed besluiten, om zich daar in den scheepsbouw te volmaken. Zijne scheepsmagt was, namelijk, allengs, van eene kleine boot of jol in eene geringe rivier, tot eene Oorlogsvloot in het meer van Azoff opgeklommen, en men bouwde werkelijk aan eene andere, grootere, van 45 oorlogschepen en 225 kleinere vaartuigen. Dan, gelijk de bekwaamste en schranderste mannen best de gebreken van hun eigen werk zien, dus ging het ook peter. Hij besloot, met een groot Gezantschap naar Holland incognito mede te reizen, en bij die gelegenheid den Hollandschen scheepsbouw door ondervinding te leeren. Na het dempen van eenen opstand, uit dezen hoofde ondernomen, had dan (in 1697) de groote reis werkelijk plaats.

De reis zelve is genoegzaam bekend, ook uit scheltema's eerste werk: peter de groote in Holland, hetwelk bij het tegenwoordige tot grond gelegd, en in dit Deel met niet zoo vele nieuwe bijzonderheden verrijkt is, als het eerste. Echter zijn er verscheidene merkwaardigheden bijgevoegd: maar wij kunnen niet ontveinzen, dat zulks veelal kleinigheden zijn, en dat de Heer scheltema over alle de geringe bijzonderheden van het verblijf des Czaars een weinig al te veel heeft uitgeweid. De kenschetsende bijzonderheden vond men reeds in het eerste werk; b.v. de eenvoudigheid van peter, die de genen, welke hem op de O.I.C. werf te Amsterdam kwamen spreken, met ongeduld, en de bijl tusschen de beenen, gehoor gaf, liefst pieter timmerman van zaandam wilde genoemd worden, en zich ook aan geenen arbeid hoegenaamd onttrok; zijne gramschap, wanneer men hem tot een voorwerp van ijdele nieuwsgierigheid stelde, en de kluchtige reis van Amsterdam naar den Haag, waar

[p. 628]

peter's brandende weetlust eene zware plaag voor zijne geleiders werd, die elk oogenblik met het rijtuig ophouden, en dien lust bevredigen moesten, ja 's avonds aan de Haagsche Schouw de lengte en diepte dier schouw meten, tot dat de kaars uitwoei; en eindelijk zijn afkeer van alle praal en gemak, die de warme beerenhuid van eenen morsigen Rus boven een fraai ledekant verkoos, enz. Onder de belangrijkste bijvoegselen in dit Deel (meest vóór de reis) behooren de verrigtingen van den Resident van keller te Moskow, en gewigtige vermeerderingen der berigten wegens witsen. Wij zien daaruit, dat deze voortreffelijke man, een der sieraden van Amsterdam en Nederland, nog op het laatst der zeventiende Eeuw het denkbeeld koesterde eener Noordoostelijke doorvaart, waarin de Hollanders in het laatst der zestiende zoo ongelukkig geslaagd waren; doch liefst uit Oostindië, benoorden Japan om. Ook koesterde hij de gedachte eener stapelstad aan den mond van eene der rivieren, die in de IJszee vallen (de Oby, Jenisei enz.) Waarschijnlijk was de bouwing van Petersburg de oorzaak, dat hiervan niets werd (bl. 75-77).

Dit Deel loopt tot de terugkomst van peter in zijn Rijk, en de wreede straf der muitelingen, welke in zijne afwezigheid eene zamenzwering berokkend hadden. Als bijlagen (bij dit werk achter elk Deel geplaatst) vindt men: twee Brieven der Czaren iwan en peter aan de Staten Generaal en aan nicolaas witsen, den Geloofsbrief van peter voor het groote Gezantschap, en eenige Brieven van de Keurvorstinnen van Brandenburg en Hanover, aangaande het bezoek bij den Czaar en het Gezantschap op de reis naar Holland, in een' lossen, gemeenzamen toon, die het afstekende van peter's ongedwongene geaardheid bij den Duitschen hoftrant aardig schildert; voorts nog het huisje of de hut van Czaar peter te Zaandam, (met een verslag van het bezoek, aldaar door Keizer alexander afgelegd;) eene afkondiging, door de

[p. 629]

Regering van Zaandam gedaan, om peter en de zijnen niet met vuil of steenen te werpen; een paar andere stukken betrekkelijk Zaandam; het besluit van Bewindhebberen der O.I.C., om peter op de werf toe te laten; den Brief van dezen, uit Amsterdam aan den Patriarch van Rusland geschreven; uittreksel uit de Voorrede van peter's Zeereglement des jaars 1720, zeer ten nadeele der Hollandsche, en met verheffing van de Engelsche wijze van scheepsbouw; een getuigenis uit het Amsterdamsche Cerimonieboek, wegens het bijwonen, met veel belangstelling, van een zwaar halsregt door den Czaar; burnet's (over 't algemeen ongunstig) getuigenis omtrent peter; berigten, wegens den Georgischen Prins bagration; over den staat van handel en fabrijken te Zaandam in 1697; en ten laatste een verzoekschrift der Amsterdamsche Kooplieden, om een half percent hooger belasting op de goederen, naar Archangel gaande, ter goedmaking van de kosten des grooten Gezantschaps.

Als vignet op den titel ziet men peter, met blijde verrukking het fregat aanstarende, 't welk de stad Amsterdam hem ten geschenke heeft gegeven.

In een volgend Deel zullen wij, volgens eene uitdrukking der Voorrede, waarschijnlijk nog meer bijzonderheden uit staatstukken ontvangen.