Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1818

Geschiedenis van den Ambtsraad Goedman. Door hemzelven beschreven. Uitgegeven door den Baron Adolf Knigge. Naar den derden Hoogduitschen druk vertaald. Met Platen. Te Dordrecht, bij A. Blussé en Zoon, In gr. 8vo. 282 Bl. f 2-18-:

Eene zeer verstandige aanmerking tegen het lezen van romans, en eene regt voelbare aanwijzing, hoe dit eene goede vrouw en lieve moeder voor hare huisselijke betrekkingen bederven kan, is waarlijk vreemd in een geschrift, dat zelve een roman is; maar, behalve dit, is hier vrij wat, dat wij in eenen roman niet zouden zoeken, maar waardoor dit werk zich aan het gezond verstand en den vriend van ware tevredenheid (in de wereld zoo als die is) en naauwgezette pligtsbetrachting bij uitstek aanbeveelt, waarvan wij een en ander staal ten bewijze willen aanvoeren.

De plaats van den leeraar, Goedman's waardigen vriend, ‘werd vervuld door eenen kleinen, zoetsappigen proponent, die tot de klasse dier veel pratende en weinig wetende schepselen behoorde, welke van alle wetenschappen het schuim scheppen, van alles medepraten, over alles eene beslissende uitspraak willen doen - eene soort van menschen, die in de laatste tijden zoo zeer vermenigvuldigd is, dat deze vrijbuiters, indien men niet gestadig met het zwaar geschut eener gegronde kritiek onder hen vuurt, weldra, even als Pharao's sprinkhanen, de vruchtbaarste velden der wetenschappen in woestijnen herscheppen zouden. Hij bragt modewoorden in omloop, die men tot hiertoe in ons arm dorpje maar zelden gehoord had. Zonder ophouden sprak hij van inwendige gewaarwordingen, sympathie, zielsverrukking, teeder gevoel, levensgenot, menschenkennis, heillooze driften, filozofie des levens, zoete dweeperij, scherpe blik, veredeling, verlichting der land-

[p. 222]

lieden, en wat dies meer zij. Zijne predikatiën zelfs waren met dergelijke bloempjes zoo zeer opgevuld, en hij wist die met eene zoo liefelijke stem en op eenen zoo smeltenden toon te uiten, dat de vrouwtjes, bij welke het, in eene preek, grootendeels meer op den toon, waarin iets voorgesteld wordt, dan op den inhoud aankomt, zelden de kerk verlieten, zonder hare traanbuizen geledigd te hebben, inzonderheid wanneer hij daarbij zijne zwarte oogjes begon te verdraaijen. Hij had basedow's Elementarwerk, dat zoo even in het licht gekomen was, medegebragt, en wilde de dorpschool in een philantropijn herscheppen, en den armen cantor nog in zijne oude dagen de nieuwe leermethode inprenten. Hij deed insgelijks voorslagen tot een rozenfeest,’ enz. Elders zegt Goedman: ‘Ik begon, zoo als gewoonlijk, mijne (akademische) loopbaan met de bespiegelende wijsgeerte, die mij evenwel bijkans eenen volslagenen tegenzin in het studeren had doen krijgen. Ja, nog tot op dit oogenblik zelfs kan ik mij niet weêrhouden te gelooven, dat de gansche kraam van metaphysiek en speculative wijsheid geen duit waardig is. Welke nieuwe waarheid toch hebben wij, langs dezen weg, immer opgespoord? Wat weten wij meer van het wezen der ziel en hare werkingen; van de wijze, hoe dat, hetwelk wij geest noemen, op de zigtbare wereld werkt; van onzen voormaligen en toekomenden staat; van het oneindig en onbegrijpelijk wezen der Godheid; van de hoedanigheid der kracht, die alles bezielt, doet wassen en toenemen? Wat weten wij thans meer van dit alles, dan hetgeen men reeds voor drieduizend jaren daarvan geweten heeft? Wie heeft het zelfs slechts doorgrond, hoe het komt, dat ik mijnen arm, mijnen voet verroeren kan, wanneer ik wil? Wat anders heeft ons het gansche heerleger van speculative filozofen door alle tijden heen opgedischt, dan oude grillen, droomen en vermoedens, in een ander gewaad gedost, en in eene nieuw uitgevondene terminologie gewikkeld, om duizendmaal gezegde dingen nog eens te kunnen voor den dag brengen; woordvitterijen, vol in het oog loopende tegenstrijdigheden; onzin, zwemmende in eene geleerde, drabbige watersoep,’ enz.

‘Slechts a posteriori, alleen op den weg der ondervinding, enkel door eene naauwkeurige opmerking van het zigtbare, kunnen wij allengs meer licht over die voorwerpen ver

[p. 223]

spreiden. Het bestuderen der natuur in al derzelver rijken, physica, chemie, astronomie en al de onderscheidene gedeelten der mathesis - dit zijn de wetenschappen, door behulp van welke wij eenen vasten en zekeren blik in de heerlijke oeconomie van den oneindig grooten en goedertieren Schepper mogen wagen te doen, zoo ver ons zulks namelijk, in onzen tegenwoordigen toestand, mogelijk is - al het overige schijnt mij enkel tijdverlies te wezen. En wat de zoogenaamde praktische filozofie betreft, zoo behoeven wij waarlijk geene geleerden en wijsgeeren, om onze zedelijke en gods. dienstige pligten te ontleden. De geheele som dier pligten, met alle de beweeggronden tot derzelver beoefening, is in de volgende drie voorschriften vervat: Poog uwen toestand zoo gelukkig te maken, als u maar eenigzins mogelijk is! Om dit doel des te beter te bereiken, zoo behandel anderen, even als gij wenscht door hen behandeld te worden! En, wanneer gij aldus vrede met u zelven en met uwe broederen hebt, zoek dan dit genot nog daardoor te verhoogen, dat gij, in zoo verre schepselen van vleesch en bloed vermogen, naar eenen trap van verstandelijke volmaaktheid en zuiverheid van hart blijft streven, die u het allervolmaaktste Wezen gelijkvormiger, welgevalliger, en zijner voorzorge waardiger maakt!

Dit zijn, mijns bedunkens, de zeer eenvoudige beweeggronden tot elke deugd en alle wijsheid, die het gezond verstand den armen boer zoo wel als den rijken prelaat aanbiedt, en waarover men zoo min collegia behoeft te lezen als dikke boeken te schrijven. Wie, buiten deze beweeggronden, er nog meer in zijn geloof aan den geopenbaarden wil der Godheid vindt, heeft dubbele drangredenen, en eene dubbele overtuiging, dat hij niet dwaalt; en wie nog daarenboven met een natuurlijk instinct tot het goede uitgerust is, bespaart zijn verstand menige inspanning, menigen strijd met de zinuelijkheid en zijn temperament.’

Deze proeven mogen genoeg zijn ten bewijze, hoe wij in dit werkje, toevallig, maar onverdiend, bij ons verschoven geraakt, waarlijk veel meer dan roman vinden; en in het bijzonder durven wij het zeventiende hoofdstuk: Fragmenten over deugd, zedelijk grondbeginsel, zelfliefde, Egoïsmus, enz. ter lezing en herlezing aanbevelen, hoezeer de Schrijver het sommige lezers verzoekt maar over te slaan, en dit ook velen

[p. 224]

wel doen zullen, die het enkel te doen is om een vertelseltje. Menig lezer behoudt voorzeker nog wel eenige bedenkelijkheid, maar vindt toch menig woord van waarheid en gezond verstand; en wij vertrouwen, dat deze teregtwijzing dezen en genen, die tegen iedere soort van zoogenoemd egoisme met de woorden eener nieuwere, dikwijls zoo kwalijk begrepene, zedelijke wijsgeerte te veld trekt, en menigeenen, die bij alle deze zijne wijsgeerte het toch maar niet regt in de menschenwereld vinden kan, niet geheel onnut zal zijn. Maar wij moeten niet vergeten, dat wij het werk ook aan zoodanige lezers aanmelden, voor welken het vertellingje toch vooral ook belangrijk is. Wij zeggen van goeder harte: deze roman is zeer onoerhoudend; alles boezemt belang in, en heeft de juiste strekking tot pligtsbetrachting en wezenlijke tevredenheid. De samilie Goedman is eene achtingwaardige, beminnelijke familie; hoewel de menschen juist geene engelen zijn, maar wel degelijk hunne gebreken hebben. Goedman zelf is een uitmuntend man, een werkzaam mensch, een opregt vriend, een verstandig en tevens teeder echtgenoot en vader. Hij handelt naar vaste, goede beginselen, en is inderdaad een voorbeeld, dat men kan en behoort na te volgen; zijne lotgevallen zijn interessant genoeg, het verhaal niets droog, en aanhoudend door tusschentooneeltjes verlevendigd; het werkje eindigt met gelukkige huwelijken en verder uitzigt daarop, en huisselijke welvaart, tevredenheid en geluk. Ouders! gij kunt dezen roman gerust uwen kinderen in handen geven. Echtgenooten! gij moogt dien zelve wel lezen; dit kan u in meer dan één opzigt nuttig zijn.