Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1817

[p. 512]

Bedenkingen op een min kostbaar behoedmiddel tegen het onweder, ter beproeving voorgesteld^(*).

Invallende gedachten, eene voor de maatschappij welmeenende strekking hebbende, en door periodieke werken of langs andere wegen wereldkundig gemaakt, zijn meermalen van gelukkige gevolgen geweest, nadat zij nader ontwikkeld of in praktijk gebragt waren: de onbekende (Anonymus), die het bovengemelde behoedmiddel heeft uitgedacht en hier ter beproeving voorgesteld, schijnt, blijkens zijne opgaaf, ook die goede bedoeling te hebben; maar bedenkingen, zelfs op de welmeenendste voordragten van vindingen in natuurkundige en andere wetenschappen, kunnen ook van nut zijn: daarom wil ik er hier eenige op dat geprojecteerd behoedmiddel ter neêr stellen, en ter plaatsing in het Mengelwerk van dit geacht en nuttig tijdschrift aanbieden, tevens ook om aan het verlangen van den Heer, die ons dit middel aan de hand geeft, te voldoen.

Het voorstel is, om, in plaats van de gewone afleiders, van metalen vervaardigd, ten einde de electrieke stof uit de donderwolken zacht en stil naar het aardrijk te leiden, als zijnde deze te kostbaar, de toevlugt te nemen tot niet-geleidende (non-conductors) of zelfelectrieke ligchamen, als glas, lak en pek. Voorts, om de windwijzers op torens van de eerstgemelde zelfstandigheid te maken, of met de laatstgemelden te bedekken, (verlakken of bepekken) als ook de uiteinden der molenwieken dik met pek te bestrijken; ten gevolge waarvan dan de donderwolken, in plaats van zich te ontladen op torens en molens, van deze gebouwen, en zelfs van de steden, als 't ware, zouden wegvlugten, uit hoofde van den afkeer, dien de electrieke stof heeft van glas, lak, pek enz.

(*) Zie het Mengelwerk van No. V dezes jaars.

[p. 513]

Dit idée van Anonymus mag, oppervlakkig beschouwd, nog al aardig schijnen; naar mijn inzien, echter, is hetzelve van allen grond ontbloot. A. heeft geheel zijn voorstel gebaseerd op een bij zijn Ed., zoo het schijnt, heerschend, doch gansch verkeerd denkbeeld van nonconductors der electrieke stof, die hij als anti-conductors^(a) wil doen doorgaan. Zoo nu glas, lak, pek en andere ido-electrische ligchamen anti-conductors der electrische stof waren, dan zouden er geene electriseermachines, electrophores, verzamel-(Leydsche) flesschen en dergelijken bestaan, ter behouding van deze stof; immers dan zou zij voor die glazen toestellen verschrikken, en van dezelven terugwijken. Neen, de electrische stof, in beweging gesteld en gecondenseerd, heeft, even als de warmtestof, en, zoo men wil, als te zaamgeperste lucht en opgekeerd water, eene neiging of aandrang om zich weder te verspreiden^(b): alsdan, niet-geleidende ligchamen ontmoetende, ontwijkt zij zeer langzaam langs of door dezelven, of, dezen voor haren aandrang te zwak zijnde, baant zij zich eenen uitweg er door. Gesteld, de electrieke stof had - in gevolge de meening van A. - zoodanig eenen afkeer van niet-geleidende ligchamen, (glas, lak, pek enz.) dat zij deze steeds trachtte te ontwijken; dan toch zou dezelve, door de gewone electriseermachine in beweging gebragt, in plaats

(a) Anonymus verwart non met anti (αντι), en zoo ook non-conductors met anti-conductors; het eerste is het enkel negative van geleiden, en dit is nog niet juist, maar is een woord, dat men gezigt om het minder-geleidend vermogen van sommige ligchamen ten aanzien der electrieke stof uit te drukken; het laatste is het volstrekt opposite, en wordt ook zoo door A. aangenomen, in de beteekenis van terugstooting en afkeer hebbend. Bijna vijfentwintig jaren heb ik de electriciteitkunde beoefend, en met allerlei electrische werktuigen omgegaan, maar nog nooit zijn mij zulke anti-conductors voorgekomen.

(b) Men noemt dit evenwigt-herstelling.

[p. 514]

van - zoo als nu het geval zich toedraagt - langs de schijf of bol (van glas, lak of dergelijken) der machine heen te stroomen, en als 't ware, zich daar tegen aan te hechten, tot zij een beter geleidend ligchaam (de ontvangstukken van den conductor) ontmoet; dan, zeg ik, zou de electrische stof, dadelijk van het punt, waar zij bij de machine ontstaat, (aan de kussens) het glas ontvlugten, en zich veel meer, dan wij het nu bevinden, in de lucht verspreiden, of op de stijlen van den stoel der machine zich werpen, en de overbrenging tot den conductor zou niet mogelijk zijn. - Vervolgens ten aanzien van de electrophore, dan is de misvatting van A. nog meér in 't oog loopende; immers bij dit instrument blijst de electrische stof doorgaans lang berusten, zoo dat, in plaats van hetzelve te ontvlugten, men integendeel de aanwezendheid dezer stof nog aan de oppervlakte der electrophore merken kan, al heeft dezelve eenige dagen stilgestaan. - En eindelijk de Leydsche flesch tot een voorbeeld nemende, leert zij ons juist het tegenovergestelde van hetgeen A. hier schijnt te beweren, en waarop hij zijn behoedmiddel aanprijst; want, in plaats dat in beweging gebragte en gecondenseerde electrische stof, in zoodanig eene flesch, door de werking der electriseermachine, als 't ware ingedreven zijnde, oogenblikkelijk weer dezelve zal ontvlugten - zoo als dit, volgens zijn Ed. 's meening, uit hoofde des afkeers van de electrische stof voor glas, gebeuren moest - heeft geheel het tegendeel plaats, gelijk elk, die maar eenigzins met electrische proeven omgegaan heeft, weet. Wel verre dan, dat de electrische stof voor het glas, waaruit de Leydsche flesch bestaat, terug zal wijken, is dit veeleer een verzamelvat voor dezelve, welks wanden, als een dijk of dam, de binnen hetzelve verzamelde electriciteit beletten weder te ontwijken en zich te verspreiden^(c) - Uit deze omstandigheden nu, die bij de

(c) Ieder electriciteitkundige weet, dat de in eene Leydsche flesch verzamelde electrische stof zich niet vestigt en (als 't ware) verborgen houdt in het bekleedsel; men kent toch de proef met eene flesch met losse bekleedsels, welke, geladen zijnde, de electriciteit behoudt, schoon de bekleedsels worden weggenomen; hetwelk niet mogelijk zoude zijn, als de electrische stof zoo eenen afkeer van het glas had, als Anonymus het l.c. voorstelt. Intusschen heb ik eenige, zoo ik meen, nieuwe opmerkingen over het laden der Leydsche flesch, die ik, bij gelegenheid, wel in dit geacht tijdschrift wil mededeelen.

[p. 515]

gemelde electriseertoestellen bestendig plaats hebben, zoo als proefondervindelijk genoeg bevestigd is, blijkt, dat de grondslag, op welken dit behoedmiddel tegen het onweder voorgesteld wordt, (namelijk afkeerigheid der electrische stof voor niet-geleidende ligchamen, als glas, pek enz., en neiging dezer stof om terstond van zoodanige zelfstandigheden terug te wijken) eene misvatting is, en derhalve ook, dat men zich in de gevolgen van het voorgesteld goed effect zoude bedriegen.

Maar behalve dit, dan nog zal de geheele wijze om hooge gebouwen voor den bliksem te beveiligen, zoo als A. deze voorstelt, onvoldoende zijn. Het denkbeeld toch, dat deze Heer schijnt te hebben van de plotselinge ontlading eener met electrische stof bezwaarde wolk, is waarlijk zoo bekrompen en klein, dat - wanneer men immer buiten eene digt betimmerde stad de gevaarten van donderwolken in derzelver uitwerkselen gezien heeft - men zich bevreemden moet, ter aangehaalde plaatse, te lezen: ‘immers zoude de bliksemstraal, al ware dezelve reeds op de metalen spil gevallen,’ (NB. Anonymus denkt, dat het genoegzaam zal zijn, indien men, bij hooge gebouwen of torens, de metalen spil, op welke doorgaans de windwijzer staat, laat uitloopen in een cubus van glas) ‘terstond verschrikken, en weder terugwijken.’ Zoo zou dan een bliksemstraal, schoon tot nog toe door geen menschelijk vermogen in zijn voortsnellen te bedwingen zijnde geweest, voor eene glazen staaf terugdeinzen, en,

[p. 516]

als 't ware, de vlugt nemen. Men leze maar eens deze en gene verhalen^(d) van de rigtingen, die de bliksem

(d) Te vinden in onderscheidene werken, die over de electriciteit en de luchtverhevelingen handelen, als nollet, priestley, cavallo, toaldo, franklin, jallabert, jacquet, van marum, cuthbertson, uilkens, barneveld en anderen. Tot een nog versch staaltje moge dienen de beschrijving van de rigting eens bliksemstraals, die bij het onweêr van den 22 Mei l.l. het huis van den Hovenier van bentem, in Abstede, even buiten Utrecht, getroffen heeft, en ons in onderscheidene conranten (24 tot 28 Mei l.l.) medegedeeld is. Onder eenige treffende uitwerkselen van den bliksem, die ik in mijn' leestijd gezien heb, kan ik de volgende, als hier bijzonder ten doel komende, niet wel met stilzwijgen voorbijgaan. Eenige jaren geleden mij te Varseveld (een dorp in het Graasschap Zutphen) bevindende, zag ik met eenige andere lieden, op een' avond, bij gelegenheid van een zwaar onweêr, twee bliksemstralen te gelijk - zoo wij meenden - op de kerk vallen, de eene namelijk in den toren inslaande (en daar brand stichtende) en de ander aan het tegenover uiteinde van de kerk een daar ter plaatse op het dak staand torentje of siguur treffende. Den volgenden dag ging ik met anderen deszelfs rigting nasporen; toen bleek ons ten duidelijkste, dat het maar één bliksemstraal geweest was, die in den grooten toren ingeslagen en uit het kleine torentje weer zijn' uitgang naar de wolken genomen had, hebbende ten naastenbij - gelijk ik mij nog herinner - eene rigting genomen, zoo als ik nu ga beschrijven. - De gemelde bliksemstraal was dan (zoo als men gezien had) ingeslagen in het bovengedeelte van den toren, echter niet op den windwijzer. (Al ware deze dus van glas of pek geweest, zou zulks niets gebaat hebben.) Daar boven in den toren had hij het houtwerk aangestoken en dus brand gesticht, en was vervolgens nederwaarts langs eene ijzeren staaf voortgesneld. Deze aan haar einde hebbende verlaten, had hij zich eenen weg gebaand door den muur, die tusschen den toren en de kerk is. Aldus in de laatste uitgekomen, was de gemelde straal op het orgel (dat zich aan die zijde der kerk bevindt) geslagen, had in hetzelve ééne pijp gesmolten, en ééne der houten kolommen, op welken dit orgel rust, verbrijzeld, zonder in hetzelve echter brand te stichten. Aldus gekomen aan den vloer der kerk, had - volgens een vrij algemeen aangenomen stelsel bij electriciteitkundigen - deze bliksemstraal zijne electrische stof aan de aarde moeten overgeven, en deze zou in het aardrijk zich dan hebben moeten verspreiden, ten gevolge waarvan men voor zijne verdere werking geene zorge meer behoefde te hebben. Doch niets van dat alles, hetgeen wij Philozofen dikwijls ons vermeten de verhevelingen (weêr, wind, donder en bliksem) als wetten onzer waanwijsheid voor te schrijven - niets van dat alles, zeg ik, had bij dezen tegenstrevenden bliksemstraal plaats. Na de bovengemelde houten kolom verbroken te hebben, had hij eene schuinsche rigting genomen naar den eenen zijmuur der kerk (zeker wel 20 à 30 voet afstands van de vaneengespletene houten kolom) over de zerken en groote blaauwe steenen (waarom voor die steenen - steen is toch ook een niet-geleider, ten minste een slechte geleider der electrieke stof - ook niet verschrikt, teruggedeinsd en de lucht ingevlogen?) eene breede streep - ten bewijze dat dit zijne rigting geweest was - nalatende. Toen tot den gemelden zijmuur gekomen, had hij denzelven tot aan het achtereinde der kerk (die nog al vrij lang is) in eenen ziegezagenden loop gehouden; zijnde zijn spoor langs geheel dien muur door zoo eene geslingerde streep van eene blaauwe kleur geteekend. Aan den achtermuur van de kerk gekomen, had hij zijne rigting regtstandig naar boven genomen, in zijne vaart een kerkglas passerende, (zonder voor dit glas te verschrikken) daarvan een gedeelte verbrijzeld en een ander gedeelte op het kerkhof geworpen. Eindelijk, tegen dien achtermuur der kerk opwaarts gaande, en ook aan dezen een gekleurd teeken nalatende, had de meergemelde straal zijnen uitweg weer naar de wolken genomen (zoo als ik reeds gemeld heb) langs of door het kleine torentje, daar achter op de kerk geplaatst, zonder verder nadeel toe te brengen. Dit alles was het werk van één oogenblik, zoo dat wij - die het van buiten zagen - meenden, dat er twee bliksemstralen op de kerk gevallen waren, hoewel bij onderzoek overtuigend bleek - zoo als ik nu beschreven heb - dat het er maar één geweest was. - Dit voorval leert ons, naar mijn inzien, het welgegronde van hen, die aanprijzen om meer dan één' afleider op de gebouwen op te rigten. In een werkje, te s' Gravenhage reeds in 1779 uitgekomen, den titel voerende van Onderrigtingen omtrent de wijze, op welke men zich te gedragen heeft bij het opkomen van onweder, benevens de middelen om zich voor de nadeelige uitwerkselen van den bliksem te beveiligen, vindt men hieromtrent vrij goede opmerkingen. En of uit dit terugkeeren van den bliksem weer naar de wolken niet een vrij gunstig besluit voor de, door den Heer h. lugt, voorgestelde theorie der electriciteit (vervat in zijne korte Beschrijving eener Electriseermachine met geïsoleerde wrijvers, enz. Rotterdam, II Deeltjes) getrokken kan worden, moet ik hier deskundigen in overweging geven.

[p. 517]

bij zijn verschijnen soms neemt, om van het nietige der door A. aangeprezene beveiligingswijze zich volkomen

[p. 518]

te overtuigen: en elk electriciteitkundige weet bij ondervinding, hoe zich eene enkele vonk van eene electriseermachine leiden laat langs dunne metalen geleiders (draden) door glas (glazen pijpen) loopende, zonder in het allerminste te verschrikken of terug te deinzen wanneer zij tot aan het glas genaderd is; en dit echter zou men zich gaan verbeelden, dat een geheele straal electrieke stof zal doen! Naar mijne gedachten, zal hij veeleer het glas, dat hem in den weg is, verbreken en zijnen loop vervolgen.

Maar, behalve dit alles, zou men nog tegen de inventie van A. - gesteld, dezelve ware naar theoretische grondbeginselen niet onaannemelijk - in bedenking kunnen geven, of pek en lak, gestreken op windwijzers en molenroeden, niet maar van een' zeer korten duur en onbestaanbaar zou zijn, uit hoofde het toch door de hitte der lucht in den zomer welligt smelten en door de koude in den winter scheuren en afbersten zou, en alzoo door gedurige vernieuwing vrij kostbaar zou uitkomen.

Doch voor zoo ver wij bij ondervindelijke kennis iets van de donderwolken en den bliksem weten, valt er nog al heel wat aan te merken op het door A. uitgedachte middel, om ze te overmeesteren. - Vooreerst

[p. 519]

toch kan men de oppervlakten, en veel min de cubussen der donderwolken, niet in vergelijking brengen met de vierkante duimen of zelfs voeten uitbreiding onzer zoogenaamde electrieke batterijen; zelfs de grootsten dezer komen tegen eene met electrieke stof beladen wolk (die meermalen eene uitgestrektheid van verscheidene morgens heeft) niet in aanmerking; en hieruit meen ik, dat men dit gevolg moet trekken: dat, schoon soms, bij beproeving, de ontlading van eene zeer groote batterij Leydsche flesschen op een, met pek of lak dik bedekt, geleidend ligchaam (een zoodanige windwijzer als A. tot de proef voorstelt) niet plotseling mogt geschieden, zulks nog niet bewijzen zou, dat, ingeval deze toestel aan eene donderwolk gepresenteerd werd, derzelver alsdan uitschietende bliksemstraal het electrisch belegsel (pek, lak enz.) niet zou verbreken (doen smelten enz.) of, in een tweede geval, zich niet langs hetzelve heen op het onbekleed gedeelte van den geleider zoude werpen. Immers, schoon de lading eener batterij maar eenige duimen overspringt, weet men bij ondervinding genoegzaam, dat een bliksemstraal doorgaans eene ruimte van eenige voeten of roeden de lucht doorklieft, eer hij het voorwerp, te zijner voortleiding geschikt, bereikt; en ook gebeurt het meermalen, dat zoo een straal, op minder geleidende ligchamen aanvallende, dezelven verbrijzelt, in brand steekt enz.

Ten tweede, dat een bliksemstraal, bij het treffen van eenen toren of molen, juist niet altijd zich eerst werpt op den windwijzer of de uiteinden der molenroeden, maar dikwijls in den zoogenaamden appel, of nog wel lager in den toren^(e), en bij molens in de kap

(e) Het gebeurde te Varseveld, in de vorige noot gemeld, diene hier tot bewijs. Onderscheidene malen is dit het geval geweest aan den toren en kerk te Doesburg aan den IJssel; ook vóór eenige jaren aan den toren in Gouda en elders. - Het kan ook plaats hebben, dat de ijzeren staaf, die uit het houtwerk in den top van sommige torens is opgerigt, tot het dragen van het kruis en den windwijzer, door de electrische atmospheer van eene donderwolk omgeven wordende, in zoo verre - als namelijk in hout (eene minder geleidende zelfstandigheid) staande - als een eenigzins geïsoleerde conductor dient, van welken, wanneer de electrieke stof eenen genoegzamen aandrang op denzelven verkregen heeft, zij, onder de gedaante van een' bliksemstraal, op den appel of eenig ander gedeelte van den toren afschiet. Vanhier de noodzakelijkheid, om de afleiders te verbinden met strooken van eenig metaal, tot aan den grond van het gebouw, op hetwelk zij staan.

[p. 520]

enz. inslaat; en dat dus het met pek of lak bestrijken van die hoogste gedeelten - gesteld het beveiligde het met lak of pek bedekte deel - echter het geheele gebouw niet voor het inslaan des bliksems zoude behoeden^(f).

Ten derde, dat, al waren de windwijzers van alle torens en de uiteinden van alle molenroeden, in en om onze steden, zoodanig met electrieke zelfstandigheden bedekt, als A. het voorstelt, dit - naar mijn oordeel - echter nog niet de lagere gebouwen, in de nabijheid dier torens en molens^(g) zich bevindende, beveiligen, veel min het wegdrijven der donderwolken juist ten gevolge hebben zal. Het ontbreekt toch niet aan voorbeelden, dat zulke wolken zich ontladen hebben op lager staande voorwerpen, in de nabijheid van torens of andere hooge gebouwen zich bevindende^(h). Dus is

(f) Om hiertegen te zeggen: ja maar, de donderwolken zullen voor die bepekte windwijzers de vlugt nemen, zou de belagchelijkheid zelve zijn.

(g) Ik vooronderstel hierbij, dat waarlijk, volgens het denkbeeld dat A. schijnt te hebben, door bepekte windwijzers en molenroeden, torens en molens voor den bliksem beveiligd konden worden.

(h) Ik herinner mij een medegedeeld voorbeeld hiervan, namelijk dat te Rossum, vóór een twintig jaren, de bliksem sloeg in een' appel- of perenboom, zijnde een hoogstam, in den tuin der pastorij van den Predikant, welke boom geen 30 schreden van den toren der kerk afstond, zonder in het allerminste den toren getroffen te hebben.

[p. 521]

het geene wet, dat de hoogste voorwerpen eerst moeten getroffen worden, hoewel zulks meestal plaats heeft. Zelfs ontbreekt het niet aan voorbeelden, dat gebouwen, niet ver van andere afstaande, die met gewone afleiders voorzien waren, door den bliksem getroffen zijn⁽ⁱ⁾. Dit in aanmerking nemende, laat het zich van zelve, als 't ware, bevatten, hoe zeer men zoude misrekenen, indien men, door glazen of met pek bestrekene windwijzers en molenroeden, de donderwolken, die over onze steden komen, wilde wegdrijven^(k), en derzelver uitwerking op torens en molens door dit middel verhinderen.

Zonder hierbij nader aan te dringen op de bedenkingen, die A. zich zelven maakt, meen ik redenen genoeg aangevoerd te hebben voor het onvoldoende van zijn Ed.'s uitgedacht en voorgesteld behoedmiddel tegen het onweder. Voor mij zou ik de gewone afleiders voor het tegenwoordige nog als het beste behoedmiddel tegen de schadelijke uitwerksels van het onweder aanbevelen^(l).

Junij, 1817.

(i) Te dezen aanzien dient eene vraag, door het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen ter beantwoording opgegeven.

(k) A. wil de donderwolken naar het boerenland zenden, en dát dus aan de gevaarlijke uitwerksels er van wagen; maar brengen zij dan ook geen nut en voordeel aan? en, door ze zoo maar van onze steden te verdrijven en weg te doen vlugten, zouden deze dan niet van derźelver goede diensten verstoken worden?

(l) Wie voorts over het onweêr, en beveilingswijze daarbij, als ook over de afleiders en derzelver inrigting, iets belangrijks lezen wil, die kan zich voldoen in werken van den Heer m. van marum, (in een antwoord op eene prijsvraag van het Bataafsch Genootschap der proefondervindelijke Wijsbegeerte te Rotterdam, in het 6de Deel van derzelver Verhandelingen;) van den Abt jacquet, Proef eener electrische Natuurkunde, uit het Fransch vertaald door den Heer c.r.t. kraijenhoff; als ook in de boven aangehaalde Onderrigtingen; waarbij ik nog voegen moet - behalve de werken van cavallo en andere Schrijvers - eene Briefwisseling tusschen den Ridder michaëlis en Professor lichtenberg, over het oogmerk of uitwerksel van de spitsen op Salomo's Tempel, te vinden in het Algemeen Magazijn van Wetenschap, Konst en Smaak, Iste Deel, 1ste Stuk, bl. 57 en verv. Amst. 1785.