Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1816

[p. 666]

Wijsgeerig-Natuurkundige Verhandelingen, door Jacob Elisa Doornik, Med. Doct.
Veniet tempus, cum posteri tam aperta nos nesciisse mirentur. Seneca, Nat. Qu. VII.
Te Arnhem, bij C.A. Thieme. 1816. In gr. 8vo. 9, 296 en 27 Bl. (Met een' gegraveerden Titel en 't Portret wan den Schrijver.) f 3-5-:

Hoewel tot de eigenlijke kennis der Natuur de weg der ondervinding, in den tegenwoordigen toestand des menschen, niet alleen de veiligste, maar ook de eenige regte is, behoeft men daarom niet alle pogingen vaarwel te zeggen, om door wijsgeerige bespiegelingen dat zelfde doel te bejagen, noch behoort men dezulken, die zich daaraan overgeven, te bespotten, te beklagen of te berispen, als lieten zij zich door dwaallichtjes van den gebaanden koninklijken weg op gevaarlijke zijpaden leiden. Al leerde men door deze bespiegelingen alleen, door oefening en meer dan gewone inspanning, de krachten van onzen geest regt kennen en gebruiken, zoo als de sprongen der danskunst ons juister leeren gaan, zouden dezelve reeds een groot nut hebben. Maar zij hebben daarenboven nog gewigtiger voordeelen: want men kan niet ontkennen, dat in den mensch hoogere vermogens liggen dan het beperkt verstand, noch dat er voor zijnen geest een ruimere werkkring mogelijk zij, dan die natuur, welke wij door onze zinnen waarnemen. Van belang is het dus voor den mensch, wiens bestaan niet binnen den zinnelijken kring der dingen beperkt is, zijne hoogere vermogens te oefenen, en zich reeds hier te bekwamen tot dien genotvollen arbeid, waarop hij meer dan hoop heeft, de beschouwing namelijk van zichzelven, en van alles buiten zich, in een onderling verband en doelmatige orde.

[p. 667]

Wij zijn er dus zeer van verwijderd, deze wijsgeerig-natuurkundige Verhandelingen alle waarde te ontzeggen, hoewel zij het gebied onzer dadelijke kennis weinig uitbreiden, noch door waarnemingen en proeven enkele duistere plekken van het veld der ervaring ophelderen. Ook dit, dat zij, in weerwil van des Schrijvers blijkbare zucht tot oorspronkelijkheid, weinig oorspronkelijks bevatten, maar meest de denkbeelden van anderen, eenigzins verkleed, vertoonen, beneemt haar, in ons oog, weinig van hare waarde. In ons vaderland wordt de bespiegelende of wijsgeerige natuurkunde schaars beoefend: want de droomerijen van sommige hooge geesten zijn zoo zeer van geen' wetenschappelijken aard. Doornik's naam was sedert lang, met roem, in het vak der echt-wijsgeerige natuurkunde bekend. Wij mogen ons dus verblijden, dat dit vak ook op onzen bodem nog beoefend wordt. Daarbij, schoon veel, meest alles, van anderen ontleenende, is de manier, waarmede hij alles tot ééne keten (de natuurlijke geschiedenis der aarde en van den mensch, in verband beschouwd) aaneenschakelt, hem zoo geheel eigen, bevat die beschouwing van den mensch en der aarde in dat verband, hoewel mede niet nieuw, noch overal even juist, toch zoo vele belangrijke wenken en gedachten, dat het werk niet alleen niet overtollig, maar der lezing en nadere overweging overwaardig geacht moet worden.

De eerste Verhandeling maakt, als 't ware, de inleiding voor het overige uit, en betoogt het nut der speculative (bespiegelende) wijsgeerte voor de natuurkunde, genoegzaam op dezelfde gronden, welke velen onzer Lezeren zich zullen herinneren uit de schoone, door teyler's Tweede Genootschap uitgegevene, Verhandeling van den Hoogleeraar nieuwenhuis over dit onderwerp. Vooral toont hij hier ook het nut der vooronderstellingen aan, als middelen ter uitbreiding der wetenschap; echter alleen van zulke vooronderstellingen, welke in onzen geest en deszelfs vermogens ge-

[p. 668]

grond zijn. Hoe hij echter onder zoodanige vooronderstellingen de grondbeginselen der hedendaagsche scheikunde, voor een groot gedeelte, kan rangschikken, verklaren wij niet te begrijpen. Eene wetenschap, op hypothetische stoffen steunende, en die dan zelve verklaart geenen voetstap te doen, dan met de weegschaal in de hand, zoude eene ware tegenstrijdigheid zijn. Enkele scheikundige verschijnselen worden verklaard uit het bestaan eener warmtestof, eener lichtstof; zij behoeven echter, tot hunne verklaring, het bestaan dier stoffen niet, en maken daarenboven de grondstellingen der wetenschap niet uit.

De tweede Verhandeling leert ons de voortreffelijkheid der aardekunde kennen. De Schrijver verstaat daardoor niet alleen eene beschouwing en beschrijving van den tegenwoordigen toestand der aarde, en verklaring van haar tegenwoordig bestaan, en van de verschijnselen, welke zij thans oplevert; maar tevens eene beschouwing der lotgevallen onzer planeet, der verschillende veranderingen, welke er met en op haar zijn voorgevallen, en waardoor zij datgene geworden is, hetgene zij nu is. Op deze wijze onderscheidt hij zoo hier, als ook ten aanzien van het menschelijk geslacht, natuurbeschrijving (physiographia) van natuurgeschiedenis (physiogonia.) Eene onderscheiding, zoo ons voorkomt, van weinig aanbelang. Want (om nu te zwijgen van de ongeschikte benaming physiogonia, hetwelk niet geschiedenis in 't algemeen beteekent, maar meer verhaal omtrent de geboorte, oorsprong der natuur) is niet in de natuurlijke historie zoo wel de tegenwoordige als verleden toestand der dingen begrepen? Ook het tegenwoordige geschiedt, en maakt dus een voorwerp der geschiedenis uit. - Dit daargelaten, vinden wij in deze Verhandeling de voortreffelijkheid dezer wetenschap zeer schoon voorgesteld en betoogd uit de betrekking dezer wetenschap tot de overige deelen der natuurkunde, in 't bijzonder haren weldadigen invloed op de natuurlijke historie van den mensch uit het groot aandeel, 't welk

[p. 669]

hare beoefening gehad heeft in het vermeerderen der menschelijke kundigheden, blijkbaar in de werken der groote vernuften, welke zich met haar hebben bezig gehouden; eindelijk uit het belangrijk onderwerp dier wetenschap zelf, om welk laatste te bewijzen de Schrijver eene geographisch-geologische schets der aarde heeft opgehangen; eene schets, die echter nog al iets te verlangen overig laat. De Schrijver maakt in dezelve vooral opmerkzaam op de groote hoeveelheid water in vergelijking van het vaste land, en op den invloed, welken de oceaan op de vorming van onzen bol moet gehad hebben; voorts op de verschillende grondlagen, waaruit de vaste aardklompen bestaan, derzelver onderlinge opvolging, betrekking, uitgebreidheid en strekking, de veranderingen en omwentelingen, waarvan zij blijken dragen; en eindelijk ook op de toevallige delfstoffen, welke zij bevatten, waardoor zij gedeeltelijk gevormd werden, en die grootendeels de overblijfsels eener bewerktuigde voorwereld uitmaken. Deze onderscheidene bijzonderheden zal men met genoegen in de Verhandeling zelve nagaan. De Schrijver eindigt dezelve, en tracht de belangrijkheid der aardekunde de kroon op te zetten, door aan te merken, dat eene natuurlijke geschiedenis van het menschelijk geslacht op deze wetenschap gevestigd is. Deze stelling wordt in den loop van dit werk op vele plaatsen herhaald. Wij verlangen zeer naar die natuurlijke geschiedenis, waarmede de Heer doornik zich sedert jaren bezig houdt, en waarop hij ons op vele plaatsen van zijn werk, in de voorrede en elders, hoop geeft. Wij verlangen er te meer naar, omdat wij het naauw verband tusschen de natuurlijke geschiedenis der aarde en die van het menschelijk geslacht nog zoo niet doorzien.

(Het vervolg hierna.)