Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1815

[p. 540]

Beknopt Handboek der Scheikunde, voor ongeoefenden en voor hen, die alleen een algemeen denkbeeld van deze wetenschap trachten te verkrijgen. (Naar het Hoogduitsch.) Door P. van Werkhoven, Apotheker te Utrecht. Tweede en zeer vermeerderde Druk. Te Utrecht, bij S. Alter. 1815. In gr. 8vo. XVI en 483 Bl. f 4-:-:

Deze tweede uitgave strekt ten bewijze, dat die Handboek een goed onthaal bij onze Landgenooten ontvangen heeft. Ook bezit het inderdaad vele verdiensten, welke het boven soortgelijke werken aanprijzen. Het is beknopt, vrij volledig, geeft, door gepaste aanhaling der beste Schrijvers, den Lezer eene gemakkelijke handleiding tot verdere kennis, en bevat eene reeks eenvoudige en zeer leerzame proeven, vooral geschikt voor hem, die het mondelijk onderrigt mist, en hierdoor aanleiding vindt zichzelven te oefenen. Daarenboven wint het deze uitgave boven de eerste in volledigheid, en is verrijkt met alle, of ten minste de voornaamste, ontdekkingen van latere dagen; waartoe de verdienstelijke Vertaler het zijne ruim heeft bijgedragen.

Om deze goede hoedanigheden, is het dubbel jammer, dat men deze tweede uitgave, behalve vermeerderd, niet tevens verbeterd noemen kan; daar het dezelve aan drie voorname eigenschappen ontbreekt, die men, vooral in een handboek, dat voor ongeoefenden bestemd is, ongaarne mist; namelijk, aan orde, duidelijkheid, en aan naauwkeurigheid. Orde en eene geleidelijke voordragt zijn in dit werk verre te zoeken; iedere afdeeling staat als op zichzelve, en in de behandeling der voorkomende zaken schijnt de Schrijver geene andere regelmaat gevolgd te hebben, dan zijne luim en den toevalligen voortgang zijner gedachten. De koolstof, b.v., staat tusschen de dampkringslucht en

[p. 541]

het water, beide zamengestelde ligchamen; dan volgen de zwavel en phosphorus, die men nog niet met genoegzame reden uit den rang der grondstobetreffenden schrappen kan; dan wordt de reeks der brandbare ligchamen wederom afgebroken door de loogzouten en aarden, welke latere, en hier zelfs vermelde, ontdekkingen als geoxydeerde stoffen hebben leeren kennen, en die dus eene plaats na de metalen vorderden; op welke laatste nu de zuren vrij ongeschikt volgen, en gansch geenen geleidelijken overgang tot de behandeling der bewerktuigde ligchamen maken. Deze manier geeft natuurlijk telkens aanleiding tot herhaling, voorstelling van nog niet behandelde zaken als reeds bekend, enz.

Even ongeregeld is de voordragt der eigenschappen, en der verhouding van de ligchamen onder elkander. B.v., onder de eigenschappen der warmtestof, wordt de uitzetting der ligchamen door dezelve almede het laatst behandeld, daar zij, als de algemeenste en meest bekende werking dier stof, vooraf diende te gaan; - § 83 wordt, zonder eenige aanleiding of verdere verklaring, van den verschillenden aard der zonnestralen gewaagd; - § 98 wordt over de bestanddeelen der dampkringslucht gesproken, § 114 en § 118 weêr, en telkens op eene andere wijze; - § 119 wordt de zuivere, uitgegloeide houtskool verward met de gewone; - § 148 wordt over de vermoedelijke bestanddeelen van de zwavel gesproken, voordat men nog weet, wat zwavel is; - § 160 en 162 vindt men onnoodige herhalingen; - § 169 en volgg. worden de eigenschappen en de middelen ter verkrijging der potasch, op eene wonderbaarlijke wijze, vermengd; de soda, daarentegen, wordt veel geregelder afgehandeld; - van de moeijelijke smelting en van de kristallisering des kalks wordt, § 186, in éénen adem gesproken; - nadat de metalen eene poos scheikundig beschouwd zijn, worden zij, § 247, historisch beschouwd; daarop worden dan weêr eenige scheikundige eigenschappen opgegeven; terwijl men tusschenbeiden herinnert, dat sommige eigenschappen allen metalen ge-

[p. 542]

meen zijn, maar dat elk derzelven ook bijzondere heeft. Deze voorbeelden zullen genoeg toonen, dat de manier van behandeling niet zeer logisch is. Ook zal niemand, gelooven wij, de verdeeling der zuren goedkeuren, in zuren, welker grondstof bekend is, in zuren, welker zamenstelling nog onbekend is, en in zuren, welker eigenaardig bestaan nog raadselachtig is; deze laatste toch kunnen nimmer eene afzonderlijke soort uitmaken.

Dat het dit Handboek ook dikwijls aan duidelijkheid ontbreekt, zouden wij door zeer vele voorbeelden kunnen aantoonen. Wij willen er, kortheidshalve, slechts een paar bijbrengen. § 59. De verbinding van twee ongelijkaardige ligchamen met derzelver veranderde grondmenging tot een gelijkaardig geheel noemt men oplossing. § 550. Men beschouwt haar (de kamfer) uit dien hoofde als eene zamenstelling, in welke de evenredigheid van de waterstof en zelfs van de zuurstof en die van de koolstof geringer is, dan in de vlugge olien. - Ook is, denkelijk door eene drukfout, bl. 71, de volgende zinsnede chemisch ongerijmd: terwijl enz. de warmte- en lichtstof worden afgescheiden en door de verhitting der vlugge deelen als rook ontwijken; dit zal wel moeten zijn, de vlugge enz.

Eindelijk, wij vonden vele, en daaronder nog al aanmerkelijke, onnaauwkeurigheden. Dikwijls worden stellingen als gevolgen van 't voorgaande voorgedragen; b.v. § 40, § 77, proef 22, bl. 63 enz.; - § 21 wordt de deeling in gelijkaardige deelen min naauwkeurig afscheiding genoemd: als scheiding ontleding is, kan afscheiding niet wel iets beteekenen, minder dan ontleding; - § 68 is de bepaling der warmtestof geheel vergeten; - § 73 worden eerst alle ligchamen aangemerkt als onderworpen aan de wet der uitzetting door de warmte; vervolgens wordt er gesproken van eenige weinige ligchamen, die daaraan niet onderhevig zijn; en, nadat men hier alleen het water als voorbeeld heeft aangebragt, zegt men, dat andere uitzonderingen slechts schijnbaar zijn; - § 76 moest zijn, -

[p. 543]

§ 113 wordt stellig gezegd, dat de stikstof koolstof oplost; en § 142, dat zulks nog niet bewezen is; - § 166 is de voornaamste eigenschap der alkaliën, hunne overwegende verwantschap namelijk tot de zuren, geheel over 't hoofd gezien; ook wordt de magnesia zeer ongepast hare plaats onder de alkaliën geweigerd; - § 352 wordt eerst van drie, en naderhand maar van twee arsenik-oxyden gesproken; - § 575 wordt de looistof oplosbaar genoemd in alkohol, en § 540 onoplosbaar. Dergelijke onnaauwkeurigheden moeten den eerstbeginnenden noodzakelijk verwarren, en benemen dit werk veel van zijne waarde.

Bl. 52. reg. 4. leze men toeneemt voor afneemt; bl. 385. reg. 4. Japan voor Java.