Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1814

Redevoeringen over Onderwerpen uit de Natuurlijke Historie, door A.H. van Gelder, Leeraar bij de vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Amsterdam. Iste Stuk. Te Leyden en Amsterdam, bij D. du Mortier en Zoon en J. ten Brink, Gz. 1813. In gr. 8vo. 134 Bl. f 1-2-:

Deze Redevoeringen, beter Verhandelingen, zijn van tijd tot tijd gehouden in de Amsterdamsche afdeelingen der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. De Heer van gelder gas ze op veelvuldig aanzoek van vrienden uit, en zullen ze, bij goed vertier, welligt door meer dergelijke worden gevolgd. Voor het eerste oogmerk prijst zich het algemeen onderwerp krachtig aan. De kennis der natuur is, in allen opzigte, gewigtig ter verlichting, en niet min geschikt ter verlustiging, en opwekking van de zucht tot onderzoek bij elken rang en stand. De kennis der dierlijke, der levende en bezielde natuur is dit bovenal, en de roofdieren beslaan hier een zoo uitgebreid als vruchtbaar veld.

De bijzondere inhoud, namelijk, van dit Stuk is: Eene beschouwing der roofdieren in derzelver geäardheid en huishouding, en in derzelver dienst en nut voor den mensch; ten betooge van Gods wijsheid, magt en goedheid. Dit thema wordt door den Heer van gelder in drie Verhandelingen uitgewerkt; wier eerste, na eene bepaling der roofdieren, als dergenen, die geheel of ten dee-

[p. 599]

le van het vleesch van anderen leven, benevens eene opgave der onderscheiden klassen van dieren, in welke allen roovers gevonden worden, zich inzonderheid bepaalt tot de eenzame leef- en handelwijze, de weinige gezelligheid, benevens de geringe voortplanting en talrijkheid der geweldigste en schadelijkste roofdieren, als waarin de wijsheid en goedheid des Scheppers zigtbaar uitblinken. De tweede Verhandeling bepaalt zich, vooreerst, tot de werk- of wapentuigen der roofdieren, hun ter voedselbejaging, of ook omgekeerd ter afwering of ontkoming van bedreigden moord, noodig, en de hieraan verbonden opmerking van de listen en kunstgrepen, door verscheidene derzelven te dien einde gebezigd; ten andere, tot het nut en den dienst, ja de noodzakelijkheid van het bestaan der roofdieren voor den mensch, enz. De derde ontvouwt dezen dienst, als bestaande, bij het leven der dieren, in het bewaren van het evenwigt tusschen alle de geslachten en soorten van schepselen, en in het bewaren van zuiverheid en welvaart in de groote huishouding der natuur; na hunnen dood, in hun vleesch, hunne vacht, en andere ligchaamsdeelen tot onderscheiden gebruik.

Bij deze verdeeling biedt de classificatie den Heere van gelder een tweede middel om geregelde orde te bewaren bij de aanvoering der veelvuldige voorbeelden, die den voornamen inhoud der stukken uitmaken. De Schrijver heeft nu wijders dezelven maar als voor de vuist op te halen uit den rijken voorraad der natuur en van eigene wetenschap. Met genoegen zal elkeen hem daarbij volgen, al vindt hij ook in het eene en andere, denzelven als Schrijver eigen, geen bijzonderen smaak. De redeneringen zijn doorgaans juist en stichtelijk; schoon het laatste niet altijd zoo natuurlijk en daarom nadrukkelijk wordt aangevoerd, als wij wel ergens gevonden hebben. Hetgeen van de instandhouding van het evenwigt onder allerlei schepselen wordt gezegd, heeft ons zeer behaagd. Menige aanmerking is hier treffend en schoon. Daarentegen houdt zich de Verhandelaar niet op, althans niet opzettelijk, bij het ge-

[p. 600]

luk voor de dieren zelven, en voor de eeuwige jeugd der levende natuur, dat geene ziekten en zwakheden des ouderdoms, maar onderling verslinden, de gewone middelen zijn, om het eene geslacht door het andere te vervangen; eene aanmerking echter, welke door den Heer uilkens in een zoo tastbaar als treffend licht is gesteld.

De stijl is zeer bijzonder, en, naar onzen smaak, juist niet behagelijk. De volgende volzin moge van denzelven, en van den grond onzes afkeers, eenig denkbeeld geven: ‘De Mensch alleen is het onder alle schepselen dezer Aarde, die het vermogen bezit, de Natuur te beschouwen, haar gade te slaan, wat er is te kennen, en met vergelijkende opmerking het schoone en heerlijke in alles te bewonderen: doch ook deze oefening geeft hem de meeste aanleiding, om van dien edelen rang, hem onder de overige levenden dezer Aarde - onder de dieren - hem, door zijnen Maker, aangewezen, waarlijk en ten zijnen meesten nutte, gebruik te maken, namelijk van dien rang: te zijn Heer der Natuur, bekleed met het gezag en de magt, om uit alles, tot gemak, vermaak en welvaart, voordeel te trekken.’

En nu een enkel staaltje van het belangrijke, dat deze natuurbeschouwingen opleveren: ‘Maar bijna zoude ik vergeten te gewagen van het zonderlinge verweringsmiddel van een klein diertje, hetwelk ook behoort onder het verbazend groote, en zonderling veelal gevormde, getal der schepselen, die wij onder den naam van bloedelooze of gekorvene diertjes begrijpen - dat van een Torretje, omtrent ter grootte van een halven duim. Dit diertje, door den Rupsenjager, even gelijk hetzelve eene Aardtor, doch wel eens zoo groot, vervolgd, en door geweldig naloopen afgemat, gereed om in het oogenblik eene prooi van dezen zijnen vervolger te worden, legt zich voor denzelven neder, wanneer deze, met opgesperde nijpers, toeschiet, om hetzelve te vatten: doch in dit oogenblik des prangenden gevaars, ontlast dit diertje van achtere eene soort van blaauwachtige lucht

[p. 601]

of rook, met een' slag, welke in sterkte van geluid zweemt naar dien van een klein pistooltje. Dit verschrikt den rupsenjager en doet hem terug wijken. Die gelegenheid neemt het vervolgde torretje waar, om zich op de vlugt te begeven. - Wie staat niet verbaasd over zulk eene zamenpersing van lucht in zulk een klein diertje, en bij hetzelve in zulk een klein bestek! Vanwaar kent het diertje deze zonderlinge eigenschap en dit buitengewone vermogen? vanwaar en hoe kent het de belangrijkheid van hetzelve, om er zich mede uit gevaar te redden? - Wonderlijk zijn, ô Heer, uwe werken.’

Met genoegen zullen wij in staat gesteld worden, meermalen op dit werk van den Eerw. van gelder terug te komen.