Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1813

[p. 527]

De Onzigtbare, of de Goddelijke Voorzienigheid werkzaam in de Lotgevallen der Menschen; een historisch, zedekundig en godsdienstig Leesboek; door W. Goede, Christen-Leeraar te Rotterdam. Met Platen. Te Amsterdam, bij J. van der Hey. 1812. In gr. 8vo. XVI en 291 Bladz. f 2-18-:

De Eerw. goede betuigt in zijn voorberigt, altijd bij voorkeur de leer der Goddelijke Voorzienigheid, als een stuk, der overdenking en behartiging waardig, te hebben beschouwd, en tot dat einde, na te voren reeds eenige werkjes over die stof uit het Hoogduitsch vertaald te hebben, thans eene vrije bewerking te leveren van een geschrift, in Duitschland onder den titel: Der Unsichtbare, oder Menschenschicksale und Vorschung, in het licht verschenen. Deze bewerking, echter, is zóó geschied, dat de Heer goede dit werk voor een groot deel het zijne kan noemen.

De inleiding reeds van hetzelve noopt ons tot eene aanmerking, die, wel is waar, slechts een woord betreft; dan, hoe dikwerf heeft misverstand van woorden aanleiding tot het grofste misverstand in zaken van het uiterste gewigt gegeven! De Heer goede (waarschijnlijk in navolging van den Hoogduitschen Schrijver, die het woord Schicksal gebezigd zal hebben) spreekt telkens van het Noodlot in een' goeden zin, als werking der Godheid, te gader met de Voorzienigheid, die (bl. 51) voor onze natuurlijke, gelijk het Noodlot voor onze zedelijke behoeften zorgt. Deze beteekenis, nogtans, is geheel nieuw en ongewoon, en verdraagt zich niet wel met ons taalgebruik. Immers, wij verstaan door Noodlot het Fatum der Ouden; een Wezen, 't welk, volgens hunne begrippen, van eeuwigheid alles, niet volgens de regelen van wijsheid en liefde, maar volgens willekeur geregeld en voorbeschikt had. Dit is

[p. 528]

ook gedeeltelijk de leer der Mahomedanen, wier noodlot alle eigene werkzaamheid stremt. Dit harde woord, derhalve, voor het vaderlijk wereldbestuur van God over zedelijke wezens te gebruiken, komt ons ongepast voor; en vreezen wij, dat, niettegenstaande de ernstige en herhaalde pogingen des Schrijvers, zijne onderscheiding tusschen Voorzienigheid en Noodlot in het hoofd van sommige mindenkende Lezers verwarring zal veroorzaken, vooral wanneer zij zich van den predikstoel tegen het geloof aan een blind Noodlot hooren waarschuwen. Al ware het woord in den hier gebezigden zin minder ongeschikt, dan moest men nog eene beteekenis houden, door bestendig gebruik gewettigd: doch wij zagen reeds, dat ons Noodlot (even als de daarmede overeenkomende woorden in andere talen) iets geheel anders, dan Gods Voorzienigheid, - dat het een denkbeeld aanduidt, 't welk zich met Christelijke begrippen volstrekt niet rijmen laat.

De orde van dit boek op te geven, valt moeijelijk. De drieëntwintig Hoofdstukken van hetzelve hangen slechts door hunne betrekking op het onderwerp te zamen, zonder deelen eener aaneengeschakelde redenering te zijn. Zie hier derzelver inhoud: 1. Het Noodlot. 2. Noodlot en Bestemming. 3. Geschiedkundige bewijzen van het voorgaande. 4. De leer van de Bestemming en het Noodlot was steeds de leer van alle volken. 5. De Geschiedenis van den Mensch; eene Oostersche Fabel. 6. Noodlot en Voorzienigheid. 7. Het onmiddellijk onderwijs. 8. De Bijenkorf; een Gesprek. 9. Paulus te Athene. 10. Het geloof aan de Voorzienigheid bevordert het geluk des levens; een Oostersch Verhaal. 11. De onbillijke klagten der menschen. 12. Keizer sigismundus en zijn Schildknaap. 13. De Twijfelaar. Zou de Voorzienigheid zich inderdaad met ons menschen bemoeijen? 14. De onverwachte ontknooping; een Verhaal in den Oosterschen stijl. 15. Kan de mensch zijn eigen noodlot bepalen? 16. De grootste gebeurtenissen ontstaan vaak uit kleine, geringe oorzaken; een bewijs der almagt van God in het

[p. 529]

noodlot. 17. Een oogenblik vernietigt de grootste ontwerpen van den trotschen mensch. 18. In den hoogsten nood ontdekken zich vaak de onverwachtste hulpmiddelen ter onzer redding. 19. De grootste mannen stijgen uit het stof opwaarts. 20. Uit den geringsten stand kwamen, in alle tijden, de grootste staatsmannen, helden en geleerden te voorschijn. 21. Over toerekening of verantwoordelijkheid. Kan de mensch wegens zijn noodlot verantwoordelijk zijn? 22. De Voorzienigheid treedt in het noodlot meer onmiddellijk als Leeraar van het menschelijk geslacht op. 23. Onderrigting wegens het voorgaande uit de oudste oorkonden van het Christendom.

Deze verzameling van bedenkingen, als fragmenten, als bijdragen tot de echte waardering van, en het geloof aan eene bijzondere Voorzienigheid beschouwd, leveren zeer veel goeds, waars en treffends op. Elk Hoofdstuk wordt minder door redekavelingen, dan door voorbeelden gestaafd, waarvan wel eenigen minder ter zake doen, (b.v. de onheilen van hofman, schwarz en plier, bl. 200, waar van redding uit gevaren en rampen moet gesproken worden) doch verre de meesten treffende bewijzen opleveren der groote waarheid: Eene onzigtbare hand, door geene menschelijke magt te weêrstaan, bestuurt onze lotgevallen, langs de wijste wegen, tot de heerlijkste einden.

De stijl is meer oratorisch dan didaktisch, ten minste op sommige plaatsen, doch daalt in andere weder tot de taal van het dagelijksch leven; eene ongelijkheid, die bij de meeste Schrijvers, uit het Hoogduitsch vertaald, of daarnaar gevolgd', in zekere mate plaats heeft, en die wij, wanneer de stof zulks vereischt, niet altijd kunnen afkeuren. Immers, daar in een boek als dit zoo wel voorbeelden uit het gemeene leven moeten voorkomen, als redeneringen over onze hoogste belangen, en bespiegelingen over onze bestemming en uitzigten, zou het ongerijmd zijn, die allen op een' even deftigen, volgehoudenen betoogtrant te willen behandelen.

Iets ter proeve willende geven, kozen wij daartoe gaarne

[p. 530]

een gedeelte van het vijftiende Hoofdstuk: Kan de mensch zijn eigen noodlot bepalen? 't welk, onzes inziens, de menschelijke vrijheid en het bestuur der Voorzienigheid zeer wel uiteenzet, (in zoo verre onze bekrompene inzigten hier beneden dat kunnen) en ons als het best beredeneerde des geheelen boeks voorkomt; dan, wij kunnen uit den schakel dier redekavelingen niets uitnemen, zonder haar te verzwakken. Zie hier dan het slot van het twaalfde Hoofdstuk:

‘Er liggen twee loten op de tafel van het Noodlot. Het eene bevat den waren en echten steen der wijzen, het geluk des levens, rust der ziele, verhevenheid der deugd, genot der wijsheid, tevredenheid des harte. Het andere bevat eene aanwijzing of eenen wissel op aardsche goederen, juweelen en goud, of ligchamelijk genot en bedwelming der zinnen. De meesten wenschen het laatste te trekken. De blijdschap lacht uit hunne oogen, wanneer zij het vatten. Maar weldra verandert zich het genot in walging, in afkeer, en de gehoopte vreugde in zorg en kommer.

Zal de wijze de Voorzienigheid aanklagen, omdat zij hem voor het lood bewaarde, dat door zijne zwaarte, dewijl het de natuur der aarde bezit, den geest onderdrukt, en dampen uitwasemt, die het gevoel van het hart, na langdurige bezwijmingen, den eeuwigen dood doen sterven? Zelfs niet éénen traan moest ons deze bedorvene waar kosten. Niet ééne klagt, niet éénen zucht moest zij ons afpersen. Laat haar aan de dwazen over! Zij willen nu eens drie dagen, volgens hunnen waan, gelukkig zijn, om honderd jaren te lijden.’