Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1813

[p. 271]

Zedekundig Leerboek tot Onderwijs in den (de) natuurlijken (ke) Godsdienst(-) en Zede(-)leer. Ten dienste der Scholen. Uitgegeven door de Maatschappij: Tot Nut van 't Algemeen. Te Leyden, Deventer en Groningen, bij D. du Mortier en Zoon, J.H. de Lange en J. Oomkens. 1812. In kl. 8vo. f :-6-:

Van eene Maatschappij, welke het zoo veel bevattende blazoen voert: tot Nut van Algemeen, en alzoo werkt tot de beschaving van den min vermogenden kring, zonder onderscheid van kerkelijke sekte of begrippen, had men reeds lang een godsdienstig onderwijs verlangd volgens de uitspraken der gezonde rede, naar de algemeene vatbaarheid geschikt, als zijnde inderdaad eene der allereerste behoeften ter vorminge van hart en zeden. In den jare 1807 bepaalde zij daartoe hare aandacht opzettelijk, door het uitschrijven eener prijsvrage, om te beantwoorden voor het jaar 1809. De ingekomene antwoorden onvoldoende zijnde geoordeeld, herhaalde zij de vraag voor den jare 1811; het mogt den Doopsgezinden Leeraar van Midwolde, den Heer sjoerd ebeles wieling, gelukken, zijne verhandeling met den gouden eereprijs bekroond te zien; en het is deze, welke het Zedekundig Leerboek uitmaakt, dat hierboven is aangekondigd. De Recensent is onbewust, of de alhier opgegevene titel door den Schrijver zelf gekozen, dan wel door de Maatschappij zelve gesteld is: liever, echter, had de Recensent denzelven gewenscht, duidelijker te zijn bestemd.

Immers, voor den gemeenen man moet al aanstonds eene bedenking ontsaan omtrent het gebruikte woord natuurlijke Godsdienst en Zedeleer. Hij vraagt eigenaardig: Is er dan nog eene andere neit natuurlijke of bovennatuurlijke Godsdienst- en Zedeleer? Zoo ja; dan begeert hij die te kennen, ten einde te zien, of, en, zoo ja, welk verschil in dezelve plaats heeft met de alhier gezegde natuurlijke, en welke alsdan de beste zij, met oogmerk om dat beste te volgen. Ook wordt het woord Godsdienst in §. 30 zelf verklaard als levensgedrag, overeenkomstig den wil van God; dus als iets, welk de praktijk, de zeden betreft: maar hoe kan zulks dan worden afgezonderd van de Zedenleer, welke immers hetzelfde bedoelt? Van daar heeft dan de

[p. 272]

Recensent, reeds bij de opgave van den titel, denzelven met de woordjes, tusschen () geplaatst, zoodanig verbeterd, als hij oordeelt, dat die had moeten gesteld worden; ofschoon hij dien nog beter zoude gekeurd hebben in dezer voege: Leerboek tot onderwijs in de godsdienstige Zedeleer, volgens de uitspraken der gezonde rede; terwijl deze zichzelven genoegzaam opheldert, zonder eene nadere verklaring te behoeven.

Thans tot het Leerboek zelf overgaande, moet de Recensent verklaren, daarin zeer veel goeds te hebben gevonden, wat het onderwerp betreft, en veel schoons, wat de eenvoudige voordragt aangaat, als voor den gemeenen man bestemd en geschikt. Maar, raadpleegt de Recensent den goeden voortgang van het verlichte godsdienstig onderwijs in onze dagen, dan kan hij niet afzijn te bemerken, dat hij in dit Leerboek, welk nu door zijne uitgave al het gezag eener zoo uitgebreide Maatschappij ontvangt, eene geheel andere orde gewenscht had.

Immers, de Iste Afdeeling handelt over Gods bestaan en eigenschappen; de IIde over den mensch, zijnen aard, zijne bestemming en voortduring, en de IIIde over zijne pligten jegens God, zichzelven en zijne naasten; en dus vinden wij alhier dezelfde behandeling, als in honderd andere zedekundige Leerboeken. Dan, waartoe juist het afgetrokkene inde eerste, en het gemakkelijke, dat ons onze eigene natuur zoo duidelijk leert, in de laatste plaats? Is het bij allen onderwijs niet een aangenomen regel, dat men met de eenvoudigste en daardoor gemakkelijkste begrippen moet aanvangen, en trapswijze tot de meer en meest zamengestelden moet overgaan? En waarom deze regel juist verwaarloosd in het vak van Zedekunde, dat van alle wetenschappelijke beoefening het meest belangrijk is? Gaat deze aanmerking door, gelijk de Recensent vertrouwt dat zij aan geene billijke tegenspraak onderhevig is, dan had dit Leerboek moeten aanvangen met de beschouwing van den mensch, als moetende hij geacht worden het meest met zichzelven bekend te zijn. Van zijn werktuigelijk en zinnelijk zamenstel had men behooren op te klimmen tot zijne redelijkheid; van deze tot zijne zedelijkheid; van daar tot zijnen staat van kindschheid en beschaving; daaruit tot zijne betrekkingen in den slaat van maatschappij, en dan ten laatste tot zijne hoogere betrekking tot God, als zijnen Schepper, Onderhouder en Bestuurder, ook zelfs tot in eene onbekende toekomst, welke laatste,

[p. 273]

juist omdat zij onbekend is, alleen bij geleidelijke gevolgtrekkingen uit het vooraf betoogde, in de laatste plaatse, tot die mate van blijkbaarheid had moeten gebragt worden, waarvoor zij vatbaar is. Deze is de orde, op den aard der behandelde onderwerpen zelven gegrond, welke wij, tegenwoordig, in een zedekundig zamenstel regt hebben om te vorderen.

Ook met zulk eene behandeling zouden enkele verwarringen van begrippen zijn voorgekomen, welke nu zoo ligtelijk ontstaan, omdat de natuurlijke orde ontbreekt. Dus is de voorstelling in §. 24: de mensch wordt door zijnen Schepper bestemd, om de deugd te beoefenen en daardoor gelukkig te worden; en de hoogste trap van deugd is het hoogste geluk, allezins duister en verward, zonder eene juiste bepaling, wat het geluk is, daar het natuurlijke begrip van zedelijke volmaking en gelukwaardigheid al dat duistere en verwarde had weggenomen. Even wanordelijk is de overgang in §. 44 van den pligt der spaarzaamheid tot dien der vermeerdering van kennis, op grond der onderscheidene pligten omtrent ligchaam en ziel; dewijl de uitbreiding van kennis reeds in den aanvang van elk zedekundig leerboek uit 's menschen aanleg en behoeften als pligt moet worden asgeleid. Nog is die allereerste, voor den mensch onontbeerlijke, pligt van zelfkennis in §. 45 slechts met een enkel woord genoemd, zonder eenige de minste ontvouwing, en de hooge pligten van nederigheid en opregtheid, zoo belangrijk voor den mensch in maatschappij, zijn geheel over het hoosd gezien: welke sout nimmer had kunnen plaats grijpen, wanneer van den aanvang af eene natuurlijke orde gevolgd ware. - Aan den anderen kant, bevat dit Leerboek enkeie Afdeelingen, welke zeer goed bewerkt zijn; zoo als die omtrent Gods bestaan en eigenschappen, en vooral die omtrent Gods regtvaardigheid: voorts, die over de vrolijkheid en den toorn. - Zonderling is in onze dagen het gebrek aan een zedekundig leerboek, welk alle de hiervoor genoemde vereischten bezit, en overal den gewigtigen regel staaft, dat er slechts ééne deugd bestaat, gelegen in het oogmerk om goed te doen uit beses van pligt, en dat al de verdeeling van pligten slechts eene wijziging is van omstandigheden en betrekkingen. De Recensent besluit met den wensch, dat dit gebrek eerlang door een wijsgeerig menschenkenner moge vervuld worden.