Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1811

Horn's waarnemingen over het nut van het welriekend Lisch (Acorus calamus L. rad. calami aromatici off.) in slepende ziekten.

Men heeft meermalen, en misschien niet altoos zonder grond, in latere dagen der Geneeskunde ten laste gelegd, dat hare kuren door zekere toepasselijke en voorbereidende gebruiken, dikwerf kostbaarder geworden zijn, dan de aard der ziekte en derzelver hevigheid zulks vereischte. Zullen wij de waarheid hulde doen, dan moeten wij bekennen, dat deze zoogenaamde duurte minder aan de methode, dan wel aan de verkwistende toepassing derzelve moet toegeschreven worden. Men heeft ook zeer onkostbare versterkende geneeswijzen, waarbij het niet noodzakelijk is, om daartoe de middelen uit vreemde werelddeelen tot hoogen prijs te ontbieden.

De Hoogleeraar horn nam reeds vele gelukkige proeven met inlandsche goedkoope middelen, waarmede wij onze Lezeren gaarne nader wilden bekend

[p. 55]

maken. Met veel voordeel maakte hij gebruik van inlandsche specerijachtige kruiden, waarvan hij de werking versterkte door er eene geringe hoeveelheid oether sulphuricus alcoholicus Ph.B. bij te voegen, in gevalle hij dezelve gebruikte ter bestrijding van zoogenaamde febres remittentes en in de gewone ligte soorten der asthenische Pneumonien. Naderhand heeft hij deze geneeswijze ook gevolgd bij de behandeling van vele slepende ziekten; en wij hebben ons daarbij bepaald om zijne waarnemingen deswegens en bijzonder die over het nut van het welriekend Lisch in slepende ziekten nu mede te deelen.

Bij de behandeling der meeste slepende ongesteldheden, is ons voorname doel, het algemeene werkvermogen op te wekken, en hetzelve in de bijzondere deelen van het menschelijk gestel te versterken. Hiertoe wordt vereischt, dat wij, gedurende eenen geruimen tijd, met het versterken voortgaan, en dit kunnen wij zelden lang uithouden, zonder eene groote afwisseling in de hiertoe gebruikt wordende geneesmiddelen in acht te nemen. En het is juist dit aanhoudend gebruik van krachtige middelen, waardoor de genezing van zoo vele slepende ziekten kostbaar gemaakt wordt. Eene omstandigheid, die den weldenkenden Geneesheer de verpligting oplegt, om krachtige middelen te leeren kennen, die weinig onkosten veroorzaken.

Onder deze rekenen wij nu met alle regt den wortel van het welriekend Lisch (Acorus calamus L. radix calami aromatici off.), die de voorkeur verdient boven vele andere, uit hetzelfde geslacht; en hoe veel vermogens vereenigen er zich niet in deze plant, wier aangename specerijachtige reuk gepaard gaat met eenen bitteren, doordringenden, prikkelenden smaak: men kan dezelve in vele soorten van aanhoudende ongesteldheden, in plaats van de zoo vaak te onregt verspnde Kina, met nut geven.

Horn gebruikte den Calamus aromaticus, op verschillende wijzen toebereid, in poeder met water of wijngeest afgetrokken, bij voorkeur in de volgende, verschillende, slepende ziekten:

[p. 56]

I. In de cachexie, kwaadsappigheid, of kropzerige gesteldheid.

Zij is het gevolg van eene zekere zachte voortslepende verzwakking, die alleen maar den overgang tot eene meerdere hevigheid behoeft, om tot de ontwikkeling eener bepaalde ziekte, die eenen eigen' naam heeft, te leiden: al de toevallen, die haar vergezellen, zijn de gemeenschappelijke gevolgen van het verminderde, algemeene werkvermogen.

De Cachexie is eene vruchtbare bron van vele slepende ziekten, wijl zij den grond daartoe legt; bij de behandeling derzelve kan men geen ander oogmerk hebben, dan om dezen graad van algemeene werkeloosheid van het gestel op te wekken en te vermeerderen.

In zulke gevallen is, naar het gevoelen van den Hoogleeraar horn, het aanhoudende gebruik van den Calamus aromaticus bijzonder aan te prijzen. Een langdurig gebruik van denzelven, gepaard met eenen versterkenden leefregel, bragt in het geheele gestel eene gewenschte verandering te weeg. De lijders verkregen een gezonder aanzien; hunne lippen werden rooder, het gevoel van loomheid kwelde hen niet meer, eetlust en spijsvertering werden beter, en spoedig ontwaarde men eene algemeene verbetering van hunnen toestand.

II. Bij aanhoudende Blennorrhöen (slijmvloeden).

Deze soort van ongesteldheid is steeds een gevolg van een onwerkzaam algemeen levensvermogen, even zoo als de aan slijmvloed onderhevige deelen aan eene uitstekende mate van zwakte kwijnen. Men telt deze onder die dagelijks voorkomende gebreken, waaraan Lijder en Arts dikwerf tijd en geld verspillen. Men is in de behandeling van deze soort van ongesteldheden dan alleen gelukkig, wanneer eene versterkende geneeswijze met een krachtgevend diëet eenen geruimen tijd elkander vergezellen, en het is langs dezen weg alleen mogelijk, om, indien geene merkelijke gebreken in de werktuigen des ligchaams dit beletten,

[p. 57]

eene duurzame genezing te bewerken. In zulke buitengewone omstandigheden kan men van geene soort van middelen eene spoedige herstelling verwachten. De Kina herstelt ook, in ruime giften toegediend, de Blennorrhöen even zoo min spoedig, als de bittere Extracten dit vermogen; het geheele beloop dier kwalen is kwijnend. In de meeste gevallen gebruikte horn den Calamus aromaticus met een uitstekend nut, en wij wenschen uit dien hoofde, dat Geneesheeren dit middel algemeener zullen aanwenden, dan tot hiertoe plaats had.

Mogelijk vraagt men: hoe werkt in zulke gevallen de Calamus als een windbrekend, doordringend, maag versterkend, of als een middel, hetwelk bijzonder de verminderde werkingen van het geheele gestel en van bijzondere slijm-afscheidende werktuigen opwekt? De Heer horn antwoordt hierop: De Calamus is in te vele soorten van slepende ziekten, uit zwakte ontstaande, werkzaam, dan dat men zijne eigenschappen, na de veranderingen zoude kunnen beoordeelen, die deszelfs gebruik in enkelde gevallen van ziekte te weeg brengt.

III. In Hoemorrhagien (bloedvloeijingen).

De meeste slepende vloeijingen ontstaan uit eene aanmerkelijke vermindering van het algemeene werkvermogen in het gestel, en wij zullen dus eene geneeswijze, die ten oogmerk heeft, om aan dit verzwakte vermogen nieuwe veerkracht te geven, onder zekere bepalingen en toepassingen met het gelukkigste gevolg aanwenden kunnen en moeten. De verschijnselen der algemeene Cachexie, van zwakte der werktuigen tot de spijsvertering dienstig, neiging tot krampachtige bewegingen, aanhoudend gevoel van loomheid vergezellen zeer dikwijls de slepende vloeijingen, die men zoo veelvuldig met delfstoffelijke zuren, narcotica, natte koude en rust stoppen kan.

De ondervinding heeft ons intusschen genoegzaam overtuigd van het ontoereikende van dit alles, tot de daarstelling eener grondige herstelling; er blijft bij voortduring een onaangenaam gevoel van ongesteldheid, waaraan men, bij gebrek van eenige ongewone ontlas-

[p. 58]

ting of van andere openbare toevallen, geenen geschikten naam weet te geven.

In zulke gevallen moet men niet al te schielijk van het gebruik der versterkende middelen afstappen, wijl men, door hiermede lang en ernstig aan te houden, alleen in staat gesteld wordt, om het kwaad met wortel en tak uit te roeijen. Ook geloove men niet, dat er bij de behandeling der ingewortelde, slepende en zoo vaak wederkeerende vloeijingen, bijzonder gelet moet worden op zulke middelen, die eenig aanzien verkregen hebben, en daardoor veel gebruikt worden. Alle krachtig versterkende middelen kunnen tot dit einde gebezigd worden, en uit dien hoofde roemt nu de Heer horn ook den Calamus aromaticus, dien hij in vele soorten van aanhoudende vloeijingen met veel nut toediende, deelende daarvan in zijne Verhandeling eene merkwaardige geschiedenis mede, die wij moeten weglaten, daar wij ons alleen bepalen, om, bij wijze van een uittreksel, onze Lezers met den geest der Hornsche waarnemingen bekend te maken.

Met even veel vrucht gebruikt men dit voortreffelijke, prikkelende middel bij vloeijende hoemorrhoïden of aanbeijen. Zeer dikwerf heeft men gelegenheid, om waar te nemen, dat deze ongesteldheid een geregeld beloop houdt, zonder, naar het schijnt, aan den welstand van het gestel eenige storing toe te brengen. Dan ik moet herhalen, dat dit dikwerf schijn is, en dat men gevaar loopt, van zich te vergissen, wanneer men uit de niet spoedige of zigtbaar nadeelige gevolgen dezer geregelde bloedontlasting, op den ongestoorden voortgang van den algemeenen welstand een besluit wilde trekken. In zulke gevallen betoont zich het langdurig gebruik van krachtige prikkelende middelen als zeer heilzaam. Hoe veel voordeel zoude het ons aanbrengen, indien wij den veelvermogenden Calamus aromaticus ook in zulke gevallen de plaats van de kostbare Kina zagen bekleeden. De Heer horn verzekert ons hieromtrent: dat de ondervinding hem de dure Kina in zulke gevallen heeft leeren ontberen, indien hij bij aauhoudende bloedvloeijingen, die door zwakte onderhouden werden, maar lang aanhield met het gebruik van het poeder van den Calamus aromaticus, alleen, met wijn, of met zuren.

[p. 59]

IV. In de waterzucht.

De toestand van eenen waterzuchtigen is, naarmate van deszelfs hevigheid of bijzonderen aard, aan te vele verscheidenheid onderworpen, om immer aan eenig middel een specifiek vermogen daartegen te durven toevertrouwen. Meestal is de oorzaak der langdurige waterzucht te zoeken in eene aanmerkelijke traagheid van het algemeene werkvermogen, waarbij ook die bijzondere deelen, waarin de ophooping van het water plaats heeft, in eenen grooteren staat van zwakte zich bevinden, terwijl in zeer vele gevallen hiermede nog gepaard gaan organische gebreken van verborgene ingewanden.

Het zoude vermetel zijn te willen beweren, dat men het loffelijke middel, den Kalmus-wortel, in al deze verschillende graden der waterzucht met even veel zekerheid zoude durven aanwenden. Integendeel bekent de Heer horn, dat hij in vele gevallen met dezen wortel andere vermogende middelen, bij voorb. de Scilla, oether nitricus alcoholicus, Ph.B. radix Caryophyllata en Opium verbonden heeft.

In eene algemeene leucophlegmatie, die na eenen verouderden hoest met aamborstigheid en slijmloozing uit de longen overgebleven was, vertoonden zich de heilzame uitwerkselen van dit middel spoediger, dan de langdurigheid der kwaal dit voorspelde; maar horn voegt er ook bij, dat de lijder in den tijd van veertien dagen één pond van dezen wortel gebruikte.

Huid-waterzucht is dikwijls een gevolg van andere ongesteldheden, en teekent zeer dikwijls niet anders, dan een vervolg van eene voorafgegane hevige of slepende ziekte, onder de veranderde gedaante van zwakte. Wij zouden ons tot eene onvolledige geneeswijze laten verleiden, wanneer wij ons alleen bij de waterachtige zwelling van het gezigt, van de armen of beenen bepaalden: de geheele huid is even zoo krank, als het gansche ligchaamsgestel.

Bijzondere pisdrijvende middelen zijn in zulke omstandigheden meestal vruchteloos. De voornaamste taak bestaat hierin, dat men het algemeen werkende vermogen in het ligchaam door krachtige en aanhou-

[p. 60]

dend gebruikte versterkende middelen op den duur zoeke te vermeerderen; terwijl men in de tweede plaats door het gebruikmaken van plaatselijk prikkelende middelen, de werkeloosheid der pis-afscheidende organen zoeke te verbeteren.

In plaats van de Kina, die men in onze dagen met zoo veel gronds in zulke leucophlegmatieke ongesteldheden aangeprezen heeft, bedient zich horn sedert eenigen tijd met veel nut van den Calamus aromaticus, waarvan hij een sterk aftreksel uit andere bittere middelen en verzoete zuren voorschrijft. Door ruime en lange voortgebruikte giften van dit middel gelukte hem de herstelling in verschillende omstandigheden altoos zeker. Hij waarschuwt ons te regt, dat wij vooral in iedere ernstige slepende ziekte ons wapenen met groot geduld en standvastigheid, zich verzekerd houdende, dat vele dier ziekten, die met den dood eindigen, gelukkig weggenomen zouden zijn geworden, wanneer men met het gebruik van gepaste middelen langer voort had kunnen gaan, en den moed niet te vroeg had laten zinken.

De Heer horn heeft ook dikwerf bij kinderen, die uit de puistige scharlaken-koorts eene huid-waterzucht behielden, den Calamus aromaticus met veel nut laten gebruiken. In acht zulke gevallen zag men, onder het ruime gebruik van dit middel, in vereeniging met andere specerijachtige, geestige en bittere middelen, de genezing gelukkig voltooijen; terwijl men ook nog in een geval, een eenvoudig bad dagelijks genomen, tot de herstelling veel zag bijdragen.

De meeste kinderen waren van 4 tot 7 jaren oud. In den beginne gaf men hun een aftreksel van 3-6 drachmen Kalmus wortel, waarbij men naderhand bittere Extracten, oether sulphuricus alcoholicus of verzoete geesten van zout voegde. De hoeveelheid werd verminderd, wanneer de kinderen, gelijk wel eens gebeurde, de middelen uitbraakten. De meeste gebruikten dit middel gaarne en zonder tegenstreven.

Nieuwere waarnemingen hebben ons geleerd, dat de Calamus aromaticus eene laxerende hoedanigheid bij deszelfs gewone uitoefent, en dit heeft hij dus gemeen met den Cortex, rad. caryophyllat. valerian arnica en andere soortgelijke middelen; wordende deze

[p. 61]

bijkomende werking, even als bij de andere opgenoemde middelen, door gepaste tegenwerkende middelen weder beteugeld.

V. In andere slepende ziekten der kinderen, waarde ontwikkeling der beenderen door ziekte gestoord wordt, en zij in hunnen omtrek, plaatsing en vereenigingen aanmerkelijke veranderingen ondergaan; ik bedoel namelijk de Engelsche Ziekte, waarmede de kropzerigheid en uittering zeer naauw vermaagschapt zijn.

Men zoude in vele gevallen, bij de behandeling van zulke kinderziekten, veel gelukkiger zijn, indien men in het gebruik van behoorlijk prikkelende middelen zoo beschroomd en vreesachtig niet ware. Men kan dikwerf zich even zoo min van het nadeelige der gewone losmakende en ontlastende methode, als van het gevaarlijke der vele kwikzilver-middelen, en der zoo zeer geliefkoosde worm - middelen, overtuigen.

Verre de meeste soorten van ongesteldheden, aan kropzerigheid, Engelsche ziekte of uittering grenzende, gebieden het ruime gebruik van versterkende middelen reeds in derzelver opkomst. Wij behoeven ons hier niet te bepalen bij bijzondere specifieke middelen; in deze gevallen zijn er vele aangeprezen, en wij moeten met de werking van alle deze genoegzaam bekend zijn.

De Calamus aromaticus bezit eigenschappen, die zeer veel overeenkomst hebben in zulke gevallen met de werking van de Kina. Hij vermeerdert de al te trage werkingen der zenuwen en bloedvaten in het geheele gestel; oesent eene zachte prikkeling uit op de zwakke longen, die gestadig als met slijm opgepropt zijn; zoo ook op de niet minder zwakke werktuigen der spijsvertering. Verstaat men nu de kunst om te regter tijd hiermede bittere middelen, nu en dan eene kleine hoeveelheid wijns of het gepaste gebruik van dierlijk voedsel te vereenigen, dan zal men veranderingen ten goede zien geboren worden, die men naauwelijks had durven verwachten. Het aanhoudend gebruik van den Kalmus-wortel verbetert den zwakken

[p. 62]

uitterenden, kropzerigen en rachitiquen toestand der kinderen in zulk eene mate, dat men al spoedig hoop op eene volkomene genezing begint te voeden. De bleeke kleur van het gezigt, het slijmkoken in de borst, de dikke harde en gespaunen buik, het afwisselende boven- en onderwaarts ontlasten van slijm, en andere toevallen van eene uitterende koorts, nemen al spoedig oogenschijnlijk af, de eetlust van het kind wordt natuurlijk en de gulzigheid verliest zich met andere verschijnselen der door ziekte aangedane zenuwen. Het kind verdraagt nu het gebruikte voedsel en den gebruikten drank zeer wel, en indien men de geneeswijze, die men voorgesteld heeft, 6, 8 tot 12 weken mag zien voortzetten, dan zal men eindelijk in de volkomene herstelling slagen.

De wijze, waarop de Heer horn van den welriekenden Lisch-wortel in vele slepende ziekten der kinderen gebruik maakt, is de volgende.

Hij begint meestal met een waterachtig aftreksel, en neemt daartoe van dezen wortel zoo veel, dat daarvan alle 1-2 dagen 2 tot 3 drachmen ingenomen wordt. Dit wordt 8 dagen voortgezet. De gebruikelijkste bijvoegselen tot dit aftreksel zijn wijn, kaneel- of peper en munt-water, oether sulphuricus of muriaticus alcoholicus, en een weinig syrupus simplex. Hetzelfde middel wordt eenige malen herhaald. Het kind, hetwelk 2 dagen besteedt om het eerste drankje te gebruiken, neemt het tweede veelal in anderhalven dag in, en zoo klimt men ingevende langzamerhand in hoeveelheid op, tot dat men het volgende drankje in eenen dag inkrijgt. Na verloop van 8 dagen wordt dit voorschrift veranderd. Het aftreksel wordt nu met wijn toebereid, en er een of ander bitter extract bijgedaan. Men neemt dan eene grootere hoeveelheid van den Kalmus-wortel. Dik wijls bedient de Heer horn zich met uitstekend nut van het afkooksel van den wortel, welke daardoor nog krachtiger gemaakt wordt, wanneer men eene hoeveelheid van den wortel daarin laat aftrekken Door de afwisselende vereeniging, met eenige gepaste bijvoegselen, kan men de uitwerkselen van dit middel op velerhande wijzen bepalen.

[p. 63]

VI. Bij afwissclende koortsen door zwakte veroerzaakt.

Op grond van eenige herhaalde waarnemingen, verzekert de Heer horn, dat men tot genezing der gewone en matige tusschenpozende koortsen, uit zwakte ontstaande, zijne toevlugt niet terstond tot de Kina behoeft te nemen, naardien andere, onkostbare inlandsche middelen, bij voorb. de Calamus aromaticus, volkomen toereikend zijn, tot eene zekere en voortdurende genezing dier koortsen. Reeds cullen en haller prezen den Kalmus bij tusschenpozende koortsen, door zwakte veroorzaakt, op denzelfden voet, waarop men de Kina voorheen gebruikte, en op dat voetspoor heeft horn dien wortel met ongemeen veel nut gebruikt bij verscheidene graden van zulke koortsen: hij gaf den lijderen een waterachtig aftreksel van den Kalmus, of ook het poeder daarvan. Hij strekte zelfs het gebruik van dit middel uit tot zwaardere koortsen, die door hare langdurigheid reeds eene zekere hardnekkigheid verkregen hadden, en hij was even gelukkig met dit middel in de beteugeling van deze koortsen.

VII. Bij heete koortsen, waarin eene groote mate van zwakte plaats heeft.

Volgens vroegere voorschriften, kon men in zoogenaamde rot- en zenuw-koortsen, na alvorens de eerste wegen gezuiverd te hebben, tot het gebruik van de Kina overgaan. Horn verzekert, dat zijne ondervinding hem geleerd heest, om al vroeg in de opgenoemde soort van ziekten, den Kalmus in groote hoeveelheid toe te dienen.

VIII. Eindelijk maakt de Heer Horn gewag van het uitwendig gebruik van den Kalmus.

In zulke slepende en heete asthenische ongemakken, waarbij niet alleen het geheele gestel door ziekte aangedaan wordt, maar waarin eenige deelen bijzonder lijden, kan men met reden ook zijne keuze bij het uitwendige gebruik van plaatselijke middelen bepalen. Onder

[p. 64]

deze nu rangschikt horn den Kalmus, waarvan men uitwendig, in heet water, wijn of brandewijn afgetrokken, de beste uitwerking te wachten heeft. Gevoegelijkst gebruikt men een aftreksel van 4 oncen Kalmus-wortel op een pintje vocht uitwendig bij atrophische, rachiticque of scrophuleuse kinderen. Met het aftreksel met brandewijn toebereid, en even laauw gemaakt, werd de buik, de borst, de ruggegraad en hals des morgens en avonds sterk bevochtigd, en dit langzaam ingewreven. In vele gevallen zag horn tot zijne groote blijdschap, dat deze aanhoudende wrijvingen den zwakken kinderen nieuwe krachten en leven gaven, terwijl het duidelijk bleek, dat deze vereeniging van uit- en inwendige hulpmiddelen, de herstelling dezer lijderen aanmerkelijk bespoedigde.

Men moest meer algemeen uitwendige, krachtige middelen in alle gevallen van ernstige, algemeene, of met plaatselijke ongemakken vergezeld gaande, ziekte aanwenden. Men zal zich gereedelijk van het veelvermogende dezer behandeling overtuigen, indien men de groote menigte van zennwen, die de huid bezit, als zoo vele werktuigen beschouwt, die, niet toelatende dat de uitwendige prikkeling der huid plaatselijk werkt, dezelve voortplanten, en daardoor in korten tijd in algemeene prikkels veranderen, waardoor hare werking aan het geheele gestel medegedeeld wordt.