Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1810

Verhandeling over de Uitvinding der Boekdrukkunst; in Holland oorspronkelijk uitgedacht, te Straatsburg verbeterd en te Mentz voltooid; door W.H.J. van Westreenen, Historiograaph van de Orde der Unie, Adjunct Rijks-Archivarius &c. 's Hage, bij P. van Daalen Wetters. 1809. In gr. 8vo.

Zeven Grieksche Steden betwistten elkanderen den roem van Homerus geboorte, en een soortgelijke twist is omtrent de Boekdrukkunst, één van de weldadigste geschenken der Voorzienigheid, gerezen, zonder dat die tot op den huidigen dag is beslecht geworden. Juist het besef van haar gewigt was het voedsel voor jaloersche mededinging, en deze laatste hield welligt het onpartijdige oordeel terug. Verdienstelijk blijft ten allen tijde de poging van den geleerden Junius, Scriverius, Seiz, en vooral van Meerman, wanneer zij den voornaamsten lof deswege aan ons Haarlem toekenden; doch het zoude dwaas zijn, ook Buitenlanders, Schoepflin, Oberlin, Dannou, Panzer, Zapf en anderen, niet te hooren, wanneer zij Straatsburg en Mentz tot eenen gezamenlijken lof geregtigd oordeelen. Dank hebbe die Geleerde, die, allen vooroordeel ter zijde stellende, de waarheid als grondbeginsel van zijn onderzoek huldigt en alzoo niemands billijken lof verkracht. Zoodanigen verheugen wij ons in den Schrijver dezer Verhandelinge, den Heer van westreenen, aan te treffen. Het is aan zijne zorg, dat wij alhier eene verzameling van stukken zijn verschuldigd, die in vroegere dagen niet zoo algemeen hebben kunnen bekend zijn, en, alzoo vereenigd, thans eerst een vaster gezigtpunt verschaffen.

Geleidelijk is de wijze, waarop de Schrijver deze zijne taak volvoert. Hij neemt eerst, als ware het bij onderstelling, aan datgene, wat hij verder denkt te betoogen, begeeft zich daarna tot de uitbreiding, de opheldering en het betoog, en deelt eindelijk, zoo uit publieke Gedenk-

[p. 419]

schriften, die uit Charters zijn getrokken, als uit Getuigenissen van Personen, die in de Geschiedenis voorkomen, of van Tijdgenooten, zoodanige stukken mede, die tot vaste grondslagen van oordeelvelling kunnen dienen. Zijne stelling komt hierop neder.

Reeds vóór het jaar 1436 is in Holland de kunst ontdekt, om boeken te drukken met, in hout gesnedene, beweegbare letters. Omtrent dat gezegde jaar rigt Jonker Johan Guttenberg van Mentz, doch sedert 1424 te Straatsburg woonachtig, eene drukkerij op, met losse gesnedene metalen letters. In 1438 treedt hy daartoe in gemeenschap met Andreas Dritzehen, Jan Riff en Andreas Heilmann, doch geraakt, na des eersten overlijden in 1439, in onmin met deszelfs Broeders, welken Guttenberg als deelgenooten weigerde. De laatste houdt de gemeenschap met Riff en Heilmann aan, en woont tot in 1444 te Straatsburg, van waar hij, in 1445, naar Mentz vertrekt, aldaar, door middel van gegotene matrijzen, letters leert gieten, zich ter voortzettinge van deze kostbare onderneming in gemeenschap begeeft met Johan Fust, Johan Meydenbach en anderen, en alzoo in 1452 de drukkerij voltooit. De kosten, echter, van eenen uitgegevenen Bijbel, in 1455, veroorzaakten twist en scheiding, en hadden het verlies van Guttenberg's drukkers-gereedschap ten gevolge. Hij echter vestigt eene nieuwe drukkerij te Mentz, waarop hij eenige werken vervaardigt, tot in 1468, als wanneer, bij zijn overlijden, de drukkerij in handen geraakt van den Raadsheer Conrad Humerij. De drukker Fust, intusschen, vereenigt zich, reeds vóór 1457, met Petrus Schoeffer van Gernsheim te Mentz, drukt met hem verscheidene werken, van 1457 tot 1466, met de, in matrijzen gegotene, letters, en geeft den laatsten, in 1465, zijne dochter, Christina, ten huwelijk. Fust begeeft zich naar Parijs, tot verkoop van eenige gedrukte boeken; doch sterft aldaar in 1466, nalatende de drukkerij aan Schoeffer, die nu op eigen naam drukt, doch zijnen Zwager, Johan Fust de jonge, nog aandeel daarin laat behouden, tot in 1474, wanneer de laatste zich van hem scheidt. Schoeffer vereenigt zich nu met Conrad Hannequis; beide drijven den boekhandel te Parijs, door middel van zendelingen, waaronder Hermannus van Stattern, van Munster geboortig, met name genoemd wordt, die echter te Parijs stierf, en wiens nalatenschap, alleen door tusschenspraak van den Roomsch Koning, aan

[p. 420]

beide Deelgenooten terugkwam; terwijl Schoeffer in 1502 overleed. Intusschen was de Drukkunst, door eenige knechts, en wel door Zel, Sweynheim, Pannartz en Mentel, naar elders verspreid, als, in of reeds vóór 1458, naar Straatsburg en Keulen, in of vóór 1459 naar Bamberg, in 1465 en 1467 naar de abdij van Soubiac nabij Rome en te Rome zelve. Van daar verspreidde zij zich naar onderscheidene plaatsen van Duitschland, Italië en Frankrijk: Nederland alleen kreeg haar eerst voltooid terug in 1473, door Dirk Mertens te Alost en door Nicolaas Ketelaar en Gerard de Leempt te Utrecht.

Het is deze inhoud, welke door den Schrijver, in het 2de gedeelte, door een aantal bijzonderheden, uit de gedrukte Werken zelven veelal ontleend, wordt opgehelderd, en in het 3de gedeelte gestaafd door een aantal van 17 Charter-stukken en door 21 persoonlijke Getuigenissen, van de jaren 1424 tot 1530, welken alhier, zelfs bij name, op te noemen, inderdaad eene overtollige moeite zoude wezen. Wij meenen, met de opgave van den inhoud, reeds genoeg gezegd te hebben, om deze Verhandeling, als hoogst belangrijk, aan te prijzen aan ieder, die den zoo dikwerf herhaalden en geleerden twist zelf van nabij verlangt te kennen en deswege zijn oordeel te vellen, daar de Heer van westreenen gewisselijk de zaak allezins onpartijdig behandeld heeft, en alzoo ieder onbevooroordeelden gemakkelijk tot de erkentenis zal overreden, welke hij zich als doel heeft voorgesteld; dat, namelijk, de Boekdrukkunst hare geboorte en kindsche vorming aan Holland is verschuldigd; dat Straatsburg haar verder opkweekte, en de Rhijn en de Mein haar dermate hebben voltooid, dat zij de vruchten van haar genie aan gansch Europa heeft medegedeeld. - Het smart ons alleen, dat dit Stuk, zoo belangrijk van aard, zoo meesterlijk geschreven, en tevens zoo net gedrukt, door een aantal van drukfeilen is ontsierd, die, hoe zeer achteraan opgegeven en verbeterd, altijd echter den Lezer hinderen.