Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1807

D. Johan Georg Rosenmuller's Beschouwing van eenige voor Godsdienst en Zedelijkheid merkwaardige Gebeurtenissen der XVIIIde Eeuw. Uit het Hoogduitsch vertaald en met eenige Aanmerkingen vermeerderd door P. Koumans Brouwer, Predikant te Donkerbroek. Te Leeuwarden, bij J.W. Brouwer. 1807. In gr. 8vo. Behalven het Voorberigt, 287 bladz.

Met wezenlijk genoegen koudigen wij wederom eene Wijsgeerige en tevens Geschiedkundige Beschouwing aan der jongstverloopen Eeuwe, en ontvangen wij

[p. 652]

deeze in ons Vaderland, geschreeven door eenen te regt beroemden Hoogduitschen Godgeleerde. Zo merkwaardig een tijdvak, als wij zagen afloopen, en met den titel van de Eeuw der Verlichting bestempelen, kon kwalijk missen de opmerking veeler denkende en geleerde Mannen te trekken. In ons Vaderland schreef de vermaarde Hoogleeraar ypey de Kerkelijke Geschiedenis dier Eeuwe, in VI Boekdeelen; en mogt de Eerw. brouwer, in zijne Aanmerkingen op rosenmuller, daaruit niet weinig overneemen, meermaalen ook zijne Landgenooten terugwijzen tot deeze rijke bron.

Teylers Tweede Genootschap loofde bij herhaaling het Eermetaal uit op eene Vergelijking ten aanzien van den staat der Verlichting en Zedelijkheid tusschen beide de 17de en 18de jongstverloopen Eeuwen; waarna het zich in staat bevond, eene bekroonde Verhandeling, die van den Eerw. jan brouwer, Doopsgezind Leeraar te Leeuwarden, in 1805 uit te geeven. Dan spaarzaamlijk, hoewel op eene vereerende wijze, vonden wij dit Werk zijns naamgenoots van den Vertaaler aangehaald; zelfs niet ter plaatze, waar men zulks anders wegens verschil van gevoelens verwachten zoude. Uit eene korte aankondiging van rosenmuller's oorsprongelijk Werk in de Bibl. van Theol. Letterk. D. IV. bl. 295. was bekend, dat die Godgeleerde zijne Beschouwingen over meergedachte tijdvak, van den kansel, in een twaalftal Leerredenen, voordroeg, die hij, verrijkt met zijne ophelderende Aanmerkingen, reeds in 1801 in het licht zond, en waarvan negen meer bepaaldelijk op gezegde onderwerp doelden. Deezen nu deelt ons de Eerw. p.k. brouwer thans mede, hoewel in de gedaante van Verhandelingen verkleed; en belooft hij twee der overigen, spoedig misschien, uit te geeven, onder den titel van Bijdragen ter bevordering van huisselijk geluk. Wegens het schoon en zeer leezenswaardig stuk, dat voor ons ligt, zal het niet ongepast zijn, aan het hoofd onzer beoordeeling een algemeen overzicht te plaatzen van den inhoud der IX Afdeelingen, gelijk wij dien aan het slot der Inleiding uitgedrukt vinden. ‘I. Zal hier overwogen worden, wat er in de XVIIIde Eeuw gedaan is ter vermindering van het heerschend bijgeloof en de toeneemende dweeperij^(*). II. Zal ik mij

(*) Uitneemend worden de bewijzen en onderscheiden gedaanten, zo van het bijgeloof als van de dweeperij, die zich in de XVIIIde Eeuwe vertoonden, ja ook, hoezeer gekortwiekt en bestreeden, nog immer voortduuren, en dreigen stand te houden onder de Volkeren, in weerwil van hunne Verlichting, in deeze Afdeeling van den Schrijver en Vertaaler beiden uiteengezet en geteekend. Wij vinden dus ten deezen niets aan te merken. Alleen stoot ons hier het woord toeneemende, bij dat van dweeperij gevoegd. Want gaat dezelve meest eigenaardig vergezeld met onkunde, dwaaling en domheid in zaaken van den Godsdienst; dan is zij van de tijden der middeleeuwen af, althans zedert de Hervorming, voorzeker niet toegenomen, hoewel zij meermaalen onder een ander voorkomen optrad en zich wortelde. Ook dit zelfde leeraart, zo wij meenen, de Geschiedenis; schoon wij ons thans in derzelver onderzoek niet mogen inlaaten.
Voorts deed het ons wonder, in deeze Afdeeling en bijgevoegde Aanmerkingen, geene melding te vinden van de Secte der Hernhutters, die wij toch, hoe achtenswaardig de nijvere Broederschap thans zijn moge, in haaren eersten oorsprong en stichting door zinzendorf van buitenspoorige dweeperij niet mogen vrijkennen, en met aanstootelijke mystieke denkbeelden bezoedeld moeten achten. In al te gunstig licht derhalven plaatst hun de Eerw. brouwer vervolgens in zijne noot 97: en schijnt hij ten eenemaal onkundig van stinstra's Werkje over de Geestdrijverij, en van de schoone Voorreden des Franschen Vertaalers van dien uitmuntenden Brief. Verg. hiermede mosheim's K.G. D.X. bl. 35. en aldaar noot l; of zelfs de aangehaalde Verdeediging, om niet te zeggen ophemeling, deezer Secte in de Bibl. van Theol. Lett. D. III. bl. 603 &c.

[p. 653]

bepalen bij het onder de Christenen gedurende dit tijdvak hand over hand aangewassen ongeloof^(*). III. is

(*) Of waarlijk het Ongeloof in het laatste honderdtal jaaren hand over hand zij aangewassen, gelijk rosenmuller en brouwer onderstaan te voldingen, beslisse voor ons de onzijdige Leezer, na behoorlijke overweeging tevens van hetgeen, tegen dit heerschend denkbeeld aan, bevoorens van den Eerw. j. brouwer, in diens Verhandeling bij teyler's 2de Gen. D. XIV. bl. 106-122, beredeneerd wierd, en eenigzins ten minsten tot verzwakking van het algemeen gevoelen dienen mag. Op de Vraage toch van teyler's Godg. Gen., dat in 1805 de betwistbaare daadzaak des Vervals vooruitstelde, zijn geene voldoende Antwoorden ingekomen of bekroond. Wij blijven dus met verlangen uitzien naar eene grondiger en opzettelijke toetze van deeze voor den Godsdienstvriend belangrijke daadzaak; waartoe onder anderen dit Werkje, met oordeel gebezigd, veele geschikte bouwstoffen behelst.

[p. 654]

mijn voornemen, te overwegen, welke vorderingen men gemaakt heeft in het laatste honderdtal jaren in het uitleggen van den Bijbel^(*) en deszelfs doelmatig gebruik. IV. Zal gehandeld worden over de in de XVIIIde Eeuw meer uitgebreide kennis der Natuur, over derzelver waardij en nuttigheid^(†). V. Wil ik de pogingen, die men in dit tijdperk met een goed gevolg aangewend heeft ter vermindering van Godsdiensthaat en vervolging, nader beschouwen. VI. Zullen eenige nieuwigheden, welke in de Protestantsche Kerk omtrent den Godsdienst gedurende deze Eeuw ingevoerd zijn^(‡), aangewezen; en ten VIIden eenige merkwaar-

(*) Hoeveel de Uitlegkunde des Bijbels verpligt zij aan den arbeid, door mill, wetstein, kennicott, roscius en andere Geleerden besteed aan het nazien en vergelijken van de overgebleeven Handschriften, is te zeer bekend, om ons niet eenigzins te verwonderen, dat en rosenmuller en brouwer de verdiensten deezer Mannen alhier met stilzwijgen zijn voorbijgegaan, en niet een enkel woord gewaagd hebben van het vooroordeel omtrent de oude leezing, door hun inzonderheid ontworteld.

(†) Behalven van meer gewigtige ontdekkingen, is ook in deeze Aldeeling gewaagd van de uitvinding des Luchtbols; en schijnt rosenmuller niet geheel vreemd te zijn van de mogelijkheid, dit men eerlang denzelven zou leeren bestuuren. Zeer gepast nu had de Vertaler, die kortelijk herinnert dat de ondervinding tot hiertoe de ijdelheid deezer verwachtingen aantoont, ook de wiskundige redeneeringen van wijlen onzen beroemden Landgenoot damen tegen gezegde mogelijkheid van het bestuur des Luchtbols kunnen inroepen, om de ijdelheid van zulk een poogen en het gezwets van baatzuchtige volksmisleiders krachtiger te logenstrafsen. Zie 's Mans Natuur- en Wiskundige Beschouwing van den Luchtbol, reeds in den Jaare 1784 door hem geschreeven, en gedrukt te Utrecht.
Voorts was het hier de plaats geweest, aangaande de Maatschappij van Drenkelingen, en van de heilzaame uitvinding der Inenting van de Kinderziekte te spreeken, en bovenal een woord te zeggen van de laatere gezegende ontdekking der Vaccinatie. Wij kunnen hierom deeze Afdeeling, hoe wél voor het overige behandeld, geenzins volledig noemen: ook hebben wij onder de aangehaalde Schriften van Naam te vergeefs gezocht naar bayle's Meesterstuk sur les Cometes, dat aan het Bijgeloof zo geweldigen en beslissenden slag gegeeven heeft.

(‡) Hier ontmoeten wij het meeste verschil tusschen Schrijver en Vertaaler; en, gelijk te voorzien was in een Werkje, met het zegel van Kerkelijke Goedkeuring bestempeld, verdeedigt dezelve doorgaans de Vaderlandsche Hervormden, als getrouwer aan de Leere van calvinus gehecht, dan rosenmuller dit wegens de Hoogduitschen beweerd heeft. Wij laaten dit geschil over daadzaaken liefst in het midden, en der Kerke de zorg aanbevolen, dat haare aloude Regtzinnigheid, bij den voortgang der verlichting, geenzins ondermijnd worde. Maar wanneer de Eerw. brouwer tegen den Hoogleeraar staande houdt, (op bl. 230) dat de Synode van Dordrecht de Remonstranten niet als Ketters veroordeeld, maar slegts van de waarneeming des Leeraarambts hier te lande verstoken heeft; verzacht hij, onzes oordeels, het vonnis dier vergaderinge te veel, om hem niet terug te wijzen tot de Acta Synodi Dordraceni Sess. 127 en 128. p. 323 enz. en den Nederduitschen Leezer tot brandt's Hist. der Reform. D. III. bl. 560, 561.

[p. 655]

dige veranderingen vermeld worden, welke in dit tijdvak bij de Roomschgezinden te dezen aanzien gemaakt zijn. Terwijl ik ten VIIIsten zal handelen over de uitbreiding van het Christendom staande de XVIIIde Eeuw^(*); en eindelijk ten IXden de verbeteringen opgeven, welke toen omtrent het Schoolwezen en de Opvoeding der Kinderen gemaakt zijn^(†).’

(*) Beiden de Hoogleeraar en onze Landgenoot, afgaande op de berigten der Zendelingen en het gezag van beroemde Mannen, door deezen geblindhokt, vijzelen den ijver, vooral der Protestanten, tot uitbreiding van het Christendom onder de Heidenen, en deszelfs gelukkig slaagen, veel hooger op, dan, onzes oordeels, de zaak gehengen mag. Recensent ten minsten, indien hij eenigzins af kan op de berigten van geloofwaardige Mannen, die jaaren achtereen in de Indiën vertoefd hebben, vreest maar al te zeer, dat de schoone Verhandeling van den Hr. haafner, door teyler's Godg. Gen. (D. XXII) bekroond en uitgegeeven, deezen zo hoogen lof en breed uitgemeeten verdiensten op goeden grond wederspreekt en grootendeels vernietigt. Wij twijfelen niet, of deeze Verhandeling zal den Eerw. brouwer te laat in handen zijn gekomen, om zijne gunstige Aanteekeningen op deeze Afdeeling van rosenmuller daaraan te toetzen, en veele derzelven, die bij ons kwalijk steek houden, als de vrugt van een vooringenomen oordeel, door te strijken; zeker is het, dat wij hier geenerlei aanhaaling van dezelve ontmoeten. Wij melden dit hierom te meer, ten einde den onzijdigen Leezer in staat te stellen om voor zichzelven te ontdekken, wat waarheid is.

(†) Onder de schoonste Inrigtingen, waarop de XVIIIde Eeuw met volle regt zich beroemen kan, verdient het onderwijs der Blinden, door hauy, te Parijs, met den besten uitslag begonnen, genoemd te worden. Wij rangschikken deeze nuttige Schoole naast die der Doofstommen van den Abt de l'epée. Echter heeft daarvan de Hr. rosenmuller in 't geheel niet, en zijn Vertaaler niet dan ter loops gewaagd. Mogten wij eerlang ons Vaderland, gelijk met het bloeiend Instituut van den Hre. guiot te Groningen, dus ook met soortgelijke Leerschool der Blinden geluk wenschen! Wij vleien ons bij voorraad hiermede, indien, volgens een berigt bij ons ingekomen, de Loge der Vrijmetzelaaren in 's Hage daartoe met er daad werkzaam zijn zoude. Wij wenschen zulks hartelijk, tot eere dier Societeit en tot heil van het ongelukkigste deel des Menschdoms: zo treede ten deezen althans de nieuw begonnen Eeuw spoedig voort op den loffelijken weg, dien de XVIIIde voor haar gebaand heeft.

[p. 656]

Bij uitstek kort en beknopt, gelijk zulks eigenaardig op den Predikstoel zijn moest, zijn rosenmuller's bespiegelingen over ieder van deeze zeer aangelegen onderwerpen; naauwelijks meer behelzen zij dan wenken en toespeelingen op menigte Geschiedkundige daadzaaken omtrent eene Eeuw, zo bij uitstek rijk in gewigtige verschijnselen, ontwikkelingen en voorvallen, als de XVIIIde was. Te regt heeft hij dus goedgevonden, bij de uitgave van zijnen voortreffelijken arbeid, onder den tekst eenen schat van ophelderende en geleerde Aanteekeningen te plaatzen, meest evenwel op Duitschland toepasselijk. Deeze, van den kundigen Vertaaler uitgebreid, of met zijne eigene toelichtingen verrijkt, dijgden uit tot meer dan eens de grootte van rosenmuller's predikwerk, of eigenlijke Verhandelingen; en vinden wij dus om goede redenen aan het slot van dit Boekdeeltje deeze dubbele aanmerkingen te zamengevoegd, van hetwelk zij, met kleenere letter gedrukt, nagenoeg de helft der bladzijden vullen. De veelheid derhalven van de waarlijk ontelbaare bijzonderheden, bespiegelingen, redeneeringen en aangelegen betoogen, die wij hier aantreffen, laat zich onmogelijk in een kort begrip den Leezer voor oogen brengen. Ten einde ons evenwel van den pligt eener onzijdige beoordeeling te kwijten, hebben wij eenige aanmerkingen omtrent sommige stukken, die onze aandacht voornaamelijk tot zich trokken, en waarover wij van de geëerde Schrijvers meest verschilden, aan den voet der bladzijden plaats gegeeven. Voor het overige de bevallige en nuttige pennevrugt van eenen ro-

[p. 657]

senmuller, in goeden en vloeienden stijl in onze taal overgebragt, behoeft naauwelijks onze aanprijzing bij het Vaderlandsch Publiek; dat meermaalen zich vergastede op zijn geleerd onthaal; en wij erkennen gaarne de moeite, door den bescheiden Vertaaler met lof besteed tot verrijking van rosenmuller's arbeid; ja, om ten vollen regt te doen aan zijne menigerlei bijvoegsels, willen wij hier inlasschen, wat wij omtrent zijn drieledig oogmerk in het Voorberigt leezen. ‘Mijn oogmerk,’ zegt brouwer, ‘was; deels hetgeen bij rosenmuller beknopt verhaald, en met een enkel woord aangestipt was, met weinigen nader uit te breiden; of ten minsten hem, die begeerig is over de vermelde stukken iets uitvoerigers te lezen, daartoe op den weg te helpen, door de aanwijzing díer bronnen, waaruit zijn leerlust met een goed gevolg verder onderrigt putten kan: deels bedoelde ik, om daar, waar Schrijver en Vertaler niet eenstemmig dachten, vrijmoedig, doch zoo veel mogelijk bescheiden en zedig daarvoor in 't openbaar uit te komen, maar ook de redenen voor dit verschil zonder achterhoudendheid op te geven: deels eindelijk beöogde ik aan te toonen, dat ons Vaderland, in de vermelde bijzonderheden, voor Duitschland, naar evenredigheid van deszelfs mindere uitgestrektheid, in geenen deele, gedurende de XVIIIde Eeuw, heeft behoeven te zwichten, maar allerwege mannen voortbragt, die in dit tijdperk aan de bevordering van Godsdienst en Zedelijkheid hunnen tijd en vlijt, niet zonder zegen, gewijd hadden.’ Over het geheel nu kweet zich de Vertaaler uitneemend van deeze driedubbele taak, zo dat wij twijfelen of 's Mans regtschapen gezindheid voor Vaderland en Kerk, dan wel zijne kunde en beleezenheid den meesten lof verdiene. - Wij kiezen, tot eene kleine proeve uit het Werk zelve, eene aanmerking, die ons tevens eenen wenk geeft, wat rosenmuller zelve ruim zo nuttig keurt als de moeite en kosten, ook onzes inziens te veel verkwist aan Zendelingsgenootschappen. ‘Het is op zich zelfs prijswaardig, dat men moeite aanwendt, om het Christendom onder Heidensche volkeren uit te breiden. Het is een kenteeken van eenen vromen ijver voor Gods eer en der menschen heil, als rijke en begoedigde menschen in Duitschland niet minder dan in andere landen van

[p. 658]

Europa, aanzienelijke sommen ter ondersteuning der Geloofsboden zamenbrengen. Maar ik weet evenwel niet, of het niet beter ware, als dit geld ter verbetering van het School- en Kerkwezen in Christelijke landen wierd aangewend. Men is wel in onzen tijd, ten minsten in sommige landen en steden, op de verbetering der Scholen ijverig bedacht; en dat is lofwaardig. Maar het is reeds ten overvloede genoeg gezegd, - iets dat den opmerkzamen waarnemer van zelve in de oogen moet vallen, - dat deze verbeteringen zeer langzaam voortgaan zullen, dat zij veelligt geheel te niete zouden kunnen gaan, als de Schoolonderwijzers bij hunnen moeielijken en zwaren arbeid van honger en kommer versmachten moeten, en naauwelijks in staat zijn, de nooddruftigheden dezes levens te bekomen; als menig onderwijzer der Jeugd, in de dorpen, niet de helft van het loon ontvangt, dat aan den knecht of aan de dienstmaagd gegeven wordt^(*). Wat zullen alle, zelfs de beste, voorslagen ter verbetering helpen, indien in deze kwaal niet voorzien wordt? Welk edelaardig Jongeling zal zich aan een beroep willen toewijden, waarbij hij gebrek en armoede moet lijden?’

Genoeg hebben wij gezegd omtrent dit Werkje, om nu de pen neder te leggen; daar wij hetzelve rangschik-

(*) Om ten minsten eene kleene proeve te geeven uit de Aanteekeningen zo van rosenmuller als van den Vertaaler, zullen wij de Noot, waarop hier geweezen wordt, overschrijven.
‘In onderscheidene dorpen bekomt de onderwijzer der Jeugd jaarlijks twaalf rijksdaalders, schrijft twaalf daalders loon, moet van week tot week van het eene boerenhuis naar het andere loopen, daar schoolhouden, en bekomt van den landman de kost. - [Sober, zeer sober is voorzeker de besoldiging, welke de Schoolonderwijzers in ons Vaderland, bijzonder ten platten lande, ontvangen; maar hun bestaan is nog ruim, als men dezelve (dat) met hetgeen hier aangeteekend staat desaangaande in Duitschland vergelijkt. Met dit al ware het te wenschen, dat in ons midden ook indedaad handen aan het werk geslagen wierden, ter verbetering van de uitwendige omstandigheden dier nuttige leden der Burgerlijke Maatschappij, en dat men de meer dan eens herhaalde beloften te dezen aanzien in vervulling bragt. V.]’

[p. 659]

ken naast de reeds genoemde Vaderlandsche Geschriften over de XVIIIde Eeuwe, en deszelfs leezing en overdenking volmondig onze weetgierige Landgenooten aanprijzen.