Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1807

[p. 441]

Josia, Antoninus Pius en Hendrik IV met elkander vergeleeken, door Mr. Johan Meerman, Heer van Dalem en Vuren. In 's Graavenhaage, bij de Gebroeders van Clees. 1807. In gr. 8vo. 126 Bl.

Het heeft den Heere meerman behaagd, de drie op den titel genoemde Vorsten met elkander te vergelijken voor de Haagsche Maatschappij van Natuur- en Letterkunde, en deze vergelijking door den druk gemeen te maken. Geen bijzonder doel dier vergelijkinge en harer gemeenmakinge is den Recensent gebleken. De Schrijver zegt wel, na aangemerkt te hebben, hoe men van de tijden van plato en aristoteles af getwist heeft over de voorkeur tusschen eene éénhoofdige en gemeenebest-regering: ‘zoo zal het ons belang zijn, onder eene Staatsregeling, op duurzaamer gronden [dan de laatste] gevestigd, ons voortaan ook zulke regelen voor te schrijven, welke aan dezelve geëvenredigd zijn;’ maar te vergeefs heeft de Rec. deze regelen in de Verhandeling gezogt, welke zich, zonder eenige toepassing of afleiding, enkeld bezig houdt met den lof der drie genoemde Vorsten. De Schrijver herinnert daarop wel, dat hij in vroegere dagen drie beroemde Republikeinsche Volksverbindtenissen met elkander vergeleken heeft, de Achaische, de Zwitsersche en de Nederlandsche, en noodigt de aandacht nu bij de vergelijking van de drie beste Monarchen, van welken de Geschiedenis gewaagt; maar laat het twijfelachtig, of zulk eene keusbepaling als een dier regelen aan te merken zij. - 1) Hoe vonden deze Vorsten hun Rijk? 2) Hoe vond het Rijk hun? 3) Welke waren hunne personeele hoedanigheden als Mensch? 4) Welke waren hunne deugden en ondeugden als Volksbestuurders? 5) En eiudelijk: hoe verlieten zij het Rijk? - De beantwoording dezer vragen regelt het beloop en den ganschen inhoud der Verhandeling.

In verval van Godsdienst en zeden stonden de drie Rijken gelijk bij de komst dezer Vorsten tot den troon, doch waren overigens naauwelijks voor eenige vergelijking vatbaar. De Schrijver zelf erkent dit, maar merkt te regt aan, dat het voornamelijk op de vergelijking der Vorsten aankomt. In Recensents oog is echter hier maar weinig minder verschil dan in de drie Rijken zelve. Josia kwam vroeg, antoninus en hendrik laat ten troon; den eersten en laatsten volgden snoode, den tweeden brave Vorsten op; josia herstelde den eerdienst van jehova en werd alzins door ijver voor den waren Godsdienst gedreven, antoninus vergoodde zelfs zijne overspelige gemalin faustina; hendrik was driemaal in zijn leven Roomsch en tweemaal Protestantsch geweest; josia was de strengste ver-

[p. 442]

volger der afgodendienaars in Israël, antoninus stuitede de vervolging der Christenen, schoon hij de Romeinsche afgoderij tot in de vergoding van zijnen voorganger en zijne beruchte gade volgde; hendrik vereeuwigde zijnen naam door het edict van Nantes en werd het slagtoffer zijner verdraagzaamheid. De Schrijver zelf, die alle deze ongelijkheden erkent, verklaart dezelve wel in dier voege uit de verschillende omstandigheden, dat zij hem niet verhinderen om deze Vorsten in andere opzigten te vergelijken, maar brengt het toch niet verder, naar Recensents gedachten, dan tot een betoog, dat zij alle drie zeer voortreffelijke Vorsten waren. Hiertoe ware evenwel eene zoo oneigene vergelijking niet noodig geweest, en de lof van elk hunner zou veel beter in drie geheel afzonderlijke Redevoeringen geklonken hebben. De stipte opvolging der gemaakte verdeeling brengt in deze Verhandeling nog al eenige verwarring en herhaling voort: vijfmaal worden drie veel verschillende zaken en personen opgevoerd en onderling vergeleken, zonder dat alles ten slotte wordt te zamen getrokken tot zulk een algemeen overzigt, als de Recensent tot eene kunstmatige vergelijking noodig zou geacht hebben.

Onder zeer veel goeds, hetwelk deze Verhandeling bevat, heeft den Recensent bijzonder getroffen deze vraag: ‘En waaröm zouden wij, onder eene reeks van wijze en het geluk des Volks bedoelende Koningen, bij de Goddelijke medewerking niet op vernieuwden voorspoed kunnen hoopen; en met vertrouwen tot den Bestuurder van het Heeläl kunnen zeggen, 't geen Jacobs Broeder eens zoo aandoenlijk tot den grijzen Isaac zeide: hebt gij maar éénen zegen, mijn Vader?’ - Onder zeer veel belangrijks is hem vooral in het oog gevallen de volgende plaats ter verschooning van hendriks wankel gedrag in het Godsdienstige. ‘De gewigtige vraag is deeze: aan de ééne zijde: Mogt hendrik, en in een' tijd vooral van openbaare scheuring der twee Godsdienstige partijen in Frankrijk, waarin het op den Triumph der waarheid nog meer dan in rustige dagen aankwam: mogt hendrik, voor het oog van Frankrijk en van Europa, ja voor het oog van Hemel en van Aarde, bij den Alweetenden verklaaren, te gelooven het geen hij niet geloofde? Mogt hij een' Godsdienst afzweeren, van wiens valschheid hij niet overtuigd was? Mogt hij dit doen in eene zaak van dat onbegrijpelijk belang; en in een' stand, waarin het voorbeeld zoo besmettend is, en waarin hij aan duizend tedere geweetens daardoor tot val verstrekken kon? Maar nu aan de andere zijde, Mijne Heeren, verplaatst u eens een oogenblik in zijne omstandigheden: Wanneer gij jaaren achter één geen' arbeid, geen poogingen ontzien had, om u op alle andere wijzen in 't bezit van

[p. 443]

de u door God geschonkene Kroon te stellen, en genoeg getoond had voor het enkel schitterende dier Kroon uwen Godsdienst niet veil te hebben; wanneer een uitgerektere burgeroorlog het voortduurende gevolg eener langere standvastigheid geweest zou zijn; wanneer de rust van 't Koninkrijk dan met uwe afzweering ten naauwsten verknocht was; wanneer gij van een Volk, dat gij bemint, de rampen in een oogenblik kont doen ophouden; wanneer daar niets toe noodig was, dan het uitspreeken van woorden, met welke gij noch God noch Menschen bedriegt; wanneer dan alles wat u omgeeft onophoudelijk op u aandringt; wanneer uwe eigene partij u aanzet om jegens haar trouwloos te worden; wanneer Leeraars van uwen eigen' Godsdienst u den Hemel gemakkelijk komen maaken, en u verzekeren, dat men in elken Godsdienst kan zalig worden, en dat de Religie-krijg en de vervolging der Protestanten in uw Rijk door uwen afval op zullen houden; wanneer, om alles te voltoojen, wanneer eene halve Natie aan uwe voeten ligt, en u smeekt, om zich haarer te ontfermen: ô, mijne Heeren - de Waarheid is maar ééne: - doch wie onder ons allen durft hier den Man, van wien ik spreek, ligtvaardig veroordeelen? wie zich verzekeren, van niet in zijne plaats gehandeld te zullen hebben gelijk hij!’ Na het afschrijven van deze plaats vindt zich evenwel de Recensent verpligt te zeggen, dat verschooning geene verontschuldiging is, dat de misdaad te wraken blijft, schoon men den dader verschoont, en dat alle schikking van beginselen naar omstandigheden, alle onderschikking vooral van pligt aan belang, het zij van zichzelven, het zij van anderen, in de Staatkunde voegzaam zijn mag, maar in de Zedekunde onbestaanbaar blijft, en dat sully, standvastig Protestant blijvende, ondanks alle beloften voor hem en zijnen zoon, grooter dan zijn Koning geweest is. Had hendrik in de daad eenen Godsdienst afgezworen, zoo als de Schrijver het alhier en overal in zijne Verhandeling noemt, Recensent zou het bij deze aanmerking nog niet kunnen laten berusten; het gold hier slechts twee Godsdienst-gezindten, die beide denzelfden God en christus vereeren, en zich onderling wel eens mogen verketterd hebben, maar toch gezamenlijk met alle overige Christenen, elders, de ééne en eenige Kerk van christus uitmaken; een denkbeeld, den Recensent veel te dierbaar, om deze wijze van zich te uiten in den geachten Schrijver onopgemerkt te kunnen laten.

Nog houde het de Heer meerman den Recensent ten goede, dat hij Hem het wanvoegelijke in eenen verklaarden voorstander der Nederduitsche tale tot in derzelver bijzondere spelling toe, naar zijne eens aangenomene schrijfwijze, doe opmerken, om eene Verhandeling, als deze, gansch bont

[p. 444]

te maken van vreemde woorden, en zelfs volslagene Gallicismen in de moedertale te brengen: of zouden het geene Gallicismen zijn, zulke waren de zeden van dien tijd, - niets was nu dringender, dan enz.? - Partijgeest in den Godsdienst Godsdienst-haat en Godsdienst-afkeer te zien noemen, is ook niet min stuitende bij het minste nadenken, als het nieuwe woord in onze taal, onderdaanliefde, door den Heere meerman gebruikt, geweldig hard in Recensents ooren klinkt.