Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1807

Het (Latijnsch) Hollandsche Spreekwoord: Practica est Multiplex! zei de Duivel, en hij sneed een' Boer de ooren af, en gebruikte het vel tot achterlappen voor schoenen. Ironiesch Critiesch verklaard. Door Arend Fokke, Simonsz. Met eene Caricatuurplaat. Te Amsterdam, bij A.B. Saakes. 1806. In gr. 8vo. 36 Bl.

De gustibus non est disputandum, - maar ons heeft de Verhandeling van den Heer fokke over dit Spreekwoord minder dan zijne twee vorigen behaagd; maar die bevielen ons ook bijzonder wel; misschien hebben wij bij den uitlokkenden titel te veel verwacht; misschien ook hield de Schrijver zijne wenken om goede redenen terug, daar wij nog uitbreiding verlangden, - en misschien ook dat menig Lezer zeer van ons verschilt. Deze Verhandeling kort te doorloopen, is ons toch geene onaangename taak. De inleiding onderscheidt de Spreekwoorden in spreuken of levenslessen, die juist niet dagelijks over de tong gaan, - spreekwoorden, die dagelijks in gebruik zijn, zo als de vorigen, waarover fokke reeds verhandeld had, - en zegswoorden, (Apophthegmata) zo als

[p. 276]

de Symbola der Vorsten, of ook zodanlge gezegden, welke beroemde personen bij bijzondere gelegenheden uiteden. Zodanig een geheugeniswaardige uitroep is het onderwerp van het tegenwoordig stuk. Het Zegswoord wordt dan voorgesteld; het beslaat zijne plaats onder de Hollandsche, hoewel het in eene geleerde taal is gesteld omdat het algemeen belangrijk is; en het is goed Latijn, al is het dan niet uit de gouden eeuw; men versta 'er inventio onder, dan moet de letterlijke zin zijn: 'Er is veel uit te vinden dat tot nut in 't werk gesteld kan worden. Maar hier geldt het vooral: Men moet hooren wie 't zegt! Niemand minder dan zijne Uitmuntendheid, de Duivel, is de uitvinder van deze spreuk, en fokke verzekert dat wij slechts dit ééne Apophthegma van deze aanmerkelijke personagie over hebben. (Ons viel echter het: Huid voor huid, uit Hiöb, in.) Duivel is slechts de algemeene naam van zekere Dynastie, even als die van Pharao, Caesar, enz. Het getal der Duivels is zeer groot, te meer nog daar 'er Effective en Titulaire zijn. Onder de Effectiven zijn 'er van allerleije Natien, de Hebreeuwsche Satan, de Persische Ahrimanes, enz. - de Schrijver heeft eene aanzienlijke lijst, bij welke wij tot zijn narigt nog voegen, dat hij, indien wij wel onderrigt zijn, in 't Maleitsch Joostje hiet. Alle deze nu hebben geheele legioenen onder zich. Maar het getal der titulaire Duivels is nog veel grooter; alle gevoelige wezens kunnen dien titel krijgen; dus zegt men: de eene mensch is des anders duivel; - een duivel van een hond, kat, enz. De geheele bende heeft hare goederen, domeinen, eigendommen; immers zegt men: duivelsche rok, duivelsche assignaten, enz. Daar het zegswoord van Hollandschen oorsprong schijnt, denkt fokke aan een' der zendelingen van den Persischen Ahrimanes, die zich in de middeleeuwen ook in de Nederlanden heeft opgehouden, eerst in aanzien, naderhand in verval kwam, enz. Het is althans een Hollandsche Duivel geweest, en wel een Amsterdamsche, want de jaarboeken en de overlevering melden van zulk eenen vele vindingrijke daden. Eene aanteekening herinnert aan zijne vrijerij met een Amsterdamsch Dienstmeisje, om die reden den 27 Febr. 1555 aldaar levend verbrand; een arme duivel, dit blijkt uit zijne oeconomische vinding in den tekst vermeld, en daaruit blijkt al mede dat het een schrandere Duivel was: die te Leiden het zelfde spreekwoord bezigde, terwijl hij rijstenbrij met hooivorken at, moet een domme Duivel geweest zijn. Hij koos den boer tot het voorwerp zijner specuiatie, omdat de landbouw den groei der ligchamen niet hinderlijk is, en alzo ook de ooren der boeren naar evenredigheid grooter en kloeker zijn dan die der stedelingen. Daar te boven, die naar de tegenwoordige mode au Babouin (op zijn Baviaansch) gecoëffeerd is, kan zijne ooren niet missen; en zo lang die zelfde mode medebrengt,

[p. 277]

dat jonge heeren van smaak en ton nagenoeg blind zijn, en dus over dag zelfs en bij den weg met een bril loopen, zo zouden deze maar vierkant in 't water loopen, als zij dien niet achter hunne ooren konden vast zetten.

Dit spreekwoord heeft nu ook eene allegorische opvatting. Duivel is dan een titulaire duivel, en zegt een uitstekend vlug mensch, die van niets iets weet te maken. Boer is de mensch in zijnen oorspronglijken staat, en beteekent meer bijzonder een nuttig sterk mensch, maar tevens eenvoudig, ongepolijst en natuurlijk; een ronde boer zegt men, en dit is juist het contrast en de tegenhanger van den duivel. De ooren zijn 't voornaamste werktuig ter beschaving van den geest; wat zijne geestelijke waarde betreft, beteekenen zij dus 's menschen voornaamste organen. Afsnijden zegt, iemand van iets ontlasten, spoedig, behendig, en zonder pijn; amputeren, zeggen de Chirurgi. Schoenen zijn de noodzakelijkste kledingsstukken, en beteekenen hier de middelen, die een levend mensch in de Maatschappij noodig heeft om zijn oogmerk te bereiken; achterlappen zijn die deelen der schoenen, welke aan de meeste afslijting onderhevig zijn; in dit vernuftig zegswoord zal 'er dan gereed en gemunt geld door bedoeld worden. De zin is dan: ‘Een schrander, doch zwak en behoeftig mensch, ontleent van de sterkere en eenvouwdige, maar vermogende lieden, die middelen, waardoor hij niet alleen in zijne bijzondere oogmerken kan slaagen, maar ook de geheele maatschappij kan nuttig zijn.’

Nu doorloopt onze des Duivels spreekwoord ophelderaar de standen der menschen, naar zijne reeds bij een vroeger Spreekwoord gemaakte verdeeling. Practica est multiplex, zegt de Staatsman, terwijl hij de boeren of zulk soort van wezens, die zulk soort van ooren als hij behoeft (Guinjes, Ducaten, Rijders, en grof Zilvergeld) bezitten, daarvan op de minst pijnlijke wijze zoekt te ontleenen, en daarmede zijne telkens afslijtende schoenen (de geldkisten) zoekt te repareren, enz. Het iemand een vlieg afvangen, in Koopmans stijl zo wel bekend, is het afsnijden van de ooren der Boeren. De Zeeman doet het zelfde, als hij eene min geslepene Natie aantrest, bij welke hij zijne suuisterijen verruilen kan. De Landlieden of eigenlijke Boeren doen het elkanderen; zij doen het ook den Stedeling; het ongunstige weder en dergelijke calamiteiten zijn de ooren, die ze der Natuur afsnijden, om, door het op prijs houden van boter en kaas, hunne schoenen te lappen. De Krijgslieden, nu ja, hun beroep brengt dit eigenlijk regt mede; stratagemata is voor hun het echte woord. Kunstenaars gaan tot de Antieken; maar velen zijn wat onhandig, zo dat die antieke achterlappen wat al te zeer bij hunne schoenen afsteken. De Geleerden behoeven ook ach-

[p. 278]

terlappen; de Wijsgeeren kiezen meest antieke ooren, maar de Romanschrijvers en Dichters, vooral in Duitschland, nemen elkanders ooren, en ook wel de ooren onzer oude Hollandsche auteuren, maar rukken die dikwijls wat ruw en lomp af. De Muziek-componisten lappen uit oude Thema's van Italiaansche, Fransche en Duitsche Boeren hunne nieuwe compositien. De Arbeidslieden, eindelijk, bezigen al dikwijls de ooren onzer vindingrijke naburen tot hunne nieuwe uitvindingen; en dat te regt: ‘De vreemdelingen hebben ons eerst, in alle de vakken van Trafieken en Fabrieken, de ooren afgesneden, het is ons dus niet kwalijk te nemen dat wij eene billijke revenge zoeken, en onze oude, door de Naburen slechts vernieuwde ooren terug nemen. Geschiedde dit maar met de daarbij gepaste behendigheid en smaak, en wilden onze Landgenooten slechts deze ooren met zo veel bewondering en graagte ontvangen, als zij gewoon zijn de vreemde achterlappen te doen, onze Fabrieken zouden allengs, en althans voor zo veel de veranderde tijdsomstandigheden dulden, meer in bloei geraken.’ - Een versje besluit ook deze Verhandeling, die, hoezeer dan in ons oog minder dan de vorigen, echter onze goede verwachting van de nog beloofde geenszins heeft doen ophouden.