Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1805

Nieuwe thermometer; door den heer De Lalande.

Zints vierënvijftig jaaren, zegt de Heer de lalande, houd ik mij met het doen van waarneemingen op den Thermometer bezig, en dikmaals heb ik mij beklaagd, dat ik in de verdeelingen de natuurlijke en weezenlijke kenmerken niet vond, die zij moeten bezitten. Sints drebbel, die, in Holland, in den Jaare 1630 een Thermometer maakte, heeft men wel twintig soorten gemaakt; ik heb gedagt, 'er wel nog eene soort te mogen nevens voegen.

'Er zijn 'er, op welke de graaden niets van 't geen met de natuur instemt aankondigen; het punt van afwijkinge van kookend water is een punt, welk wij nooit zullen waarneemen. Fahrenheit heeft zich van een volstrekt willekeurigen graad van koude bediend. Reaumur heeft den afstand tusschen het vriespunt en kookend water in 80 deelen verdeeld; capij, het geleide van lantenaij volgende, in 85 deelen; celsius, in 100 deelen. Men weet tegenwoordig niet meer, wat de Thermometer van reaumur zij. Alle getalen zijn even onbeduidende en van grond ontbloot. De ge-

[p. 190]

woone Thermometer wijst de graaden van warmte, terwijl wij zeer strenge koude hebben; ten tijde, waarin horatius zeide:

Matutina parum cautos jam frigora mordent:

wijst hij ons op zeer geringe graaden van koude, wanneer wij dezelve zeer sterk gevoelen.

Het tijdstip, waarin het de Natuurkundigen omtrent de schaal van hunnen Thermometer in alles oneens zijn, dagt mij gunstig om eenen nieuwen voor te stellen; en, naar mijnen dunk, worden de nadeelen door de twee gestelde eigenschappen van den nieuwen Thermometer, door mij opgegeeven, weggenomen.

Ik begin, even als michelli, mijne verdeeling van de luchtsgesteldheid, die de gemiddelde is tusschen alle de graaden, geduurende een reeks van jaaren waargenomen, van welke men de getalen heeft berekend: dat is 9 graaden en een half van den gewoonen Thermometer (zie Journal de Physique, 1792, Decembre, pag. 433.): deeze is insgelijks die der Kelders in het Observatorium te Parijs: zij is de natuurlijke staat des aardkloots. Als graaden neem ik aan de tienduizendste gedeelten van den kwikbol, naar het voorbeeld van mijnen ouden en eerwaardigen Leermeester joseph de lisle. Het Kwikzilver heeft men aangenomen, als zijnde de meest geschikte zelfstandigheid, om de uitzetting door een eenpaarigen gang te meeten. Sints het Jaar 1738 hadt hij de maate deezer uitzettinge gevonden. (Mem. pour servir à l'Hist. et aux Progres de l'Astronomie. Saint-Petersbourg 1738.) Met hem vervaardigde ik in den Jaare 1750 verscheiden Thermometers: wij vulden eene buis, in het ijs geplaatst; naauwkeurig woogen wij de hoeveelheid, welke 'er in kookend water uitliep, en wij vonden altoos eene once op 66 en een half; geevende dus 150 twee derden, de geheele hoeveelheid Kwik op tienduizend gerekend zijnde. (Mem. de l'Acad. 1749; Phil. Transact. 1776, pag. 377.) Deeze 150 zijn de graaden van mijnen Thermometer; aldus zijn deeze graaden uit de Natuurkunde, dat wil zeggen, van de Natuur ontleend, en kunnen onder de Decimaal-rekening, de eenvoudigste van allen, betrokken worden. Nog vind ik daarin eene zeer merkwaardige verëenvoudiging, 't

[p. 191]

geen iets begrijpelijk zal maaken, 't welk duslang voor het publiek geene beteekenis hadt. Bij voorbeeld, de graad van warmte in onze gewoone zomers, en de graad van koude in onze gemiddelde winters, (zie Mem. 1765.) zullen beiden 30 zijn; het getal 40 wijst een heeten zomer en een strengen winter aan; het getal 50 beantwoordt gelijkelijk aan de zwaare hette van Senegal en aan de hevige koude van 1709, 1776 en 1788. Dit is gemaklijk te onthouden, en geeft een onderscheiden denkbeeld van de koude en de warmte van een ongemeen saisoen, of jaar. Het getal 26 wijst de grootste koude en de grootste warmte aan in 1737, het meest eenpaarige jaar, en waarin de Thermometer tusschen den winter en den zomer minst afwisselde.

Daarenboven bezit mijne verdeeling nog het voordeel, dat zij de graaden de helft kleiner geeft: hierdoor zal men in de meeste waarneemingen niet tot gebroken getalen de toevlugt behoeven te neemen.

Ik ben dan van oordeel, eene methode te hebben gevonden, die alle voordeelen in zich vereenigt, en alle nadeelen wegneemt.

Mossij (Quai Pelletier, No. 36.) heeft mij beloofd, deeze nieuwe Thermometers te zullen vervaardigen, zoo dra zij aangekondigd zullen worden. Ik zal 'er nevens voegen een Tafel van vergelijkinge met den gewoonen Thermometer, ten dienste van hun, die de tot hier toe gedaane waarneemingen zullen moeten in orde brengen.

Op den 14 November laatstleden heeft men in het Institut mij tegengeworpen, dat men vaste punten, als kookend water en het vriespunt, moest behouden. Ongetwijfeld moet men in het maakzel van den Thermometer dezelve niet weglaaten; dit erken ik; maar men weet niet, hoe men die tusschenruimte zal verdeelen: en hierin heb ik voorzien. Sommigen beginnen van boven, anderen van beneden; natuurlijker en gemaklijker is het, het midden te neemen: dit heb ik gedaan. In het tellen moet men 'er wel van afwijken, dewijl men heden ten dage 100 in plaats van 80 wil tellen, en het een niet meer gronds heeft dan het ander.

Men heeft mij gezegd, dat het binnenlands in Egypte veel warmer is; doch vermits de luchtsgesteldheid, die wij te Parijs hebben, de gemiddelde is tusschen de grootste koude en de grootste warmte in de landen, alwaar waarneemingen gedaan worden, is zulks genoeg om

[p. 192]

dezelve aan te neemen als het punt van afwijkinge van onze tellinge; dit, daarenboven, is in alle landen het punt, alwaar men noch koude, noch hette heeft; het voegt voor de geheele waereld.

Onvoegzaam dunkt het mij, aan te vangen van het punt van kookend water, 't welk men nooit in eenig land ondervindt, of van het ijspunt, 't welk men in het grootste gedeelte des heelals nimmer heeft.