Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1805

[p. 162]

Berigt wegens de horologiemaakerijen in het land van Porentru, op de bergen en in de valeien van de Jura.

Het voormaalig Bisdom Basel, of het Prinsdom Porentru, 't welk, door de Wet van 23 Maart 1793, met Frankrijk vereenigd is, en tegenwoordig den derden en vierden Ring van het Departement van den Boven-Rhijn uitmaakt, beslaat den geheelen Noordelijken buitenrand van den Berg Jura, van Neufchatel en het Meir van Bienne tot aan de poorten van Basel, bevattende eene uitgestrektheid van tweeëntwintig mijlen in de lengte, en van eene ongelijke breedte van agt tot veertien mijlen.

Het is een dor en onvrugtbaar land, met bergen en rotzen bedekt, en met bosschen doorzaaid. Zijne naauwe wegen, engten en smalle paden, bij den naam van de Engten van Porentru bekend, maaken het ongenaakbaar, en tot den sleutel en het sterkste bolwerk van Frankrijk, aan den kant van den Rhijn en Zwitzerland, langs eene boogswijze strekkende Linie van ongeveer 36 mijlen.

Het bevat zeventig duizend inwooners, wier wooningen door de valeien hier en daar verspreid zijn, of op de toppen der bergen hangen. Deeze bevolking, die in de daad gering kan schijnen, in vergelijking van de overige gedeelten van Frankrijk, indien men de oppervlakte van den grond alleenlijk in aanmerking neeme, is, egter, zeer aanmerkelijk voor een land, omtrent hetwelk de natuur zoo karig is geweest, en alwaar men niets dan rotzen, bosschen, heivelden, onbebouwde gronden en weilanden aantreft. Zijne gewoone en zeer weinige voortbrengzels, met uitzondering evenwel van de ommelanden van Porentru en Bienne, alwaar de grond minder schraal is, zijn op verre na niet toereikende tot het plaatzelijk gebruik; en de inwooners, die altoos dringende behoeften hebben, zouden onder den last hunner berooidheid welhaast bezwijken, indien de nijverheid niet ter hunner hulpe ware toegesprongen. Bij ongeluk, evenwel, verspreidt zij haare weldaaden niet met eene gelijke hand over alle de streeken van dit gewest: de Jura schijnt de heillooze scheidlijn van haare heerschappij te weezen, of de slagboom, tegen haaren voortgang gesteld. Aan geene zijde diens bergs ontmoet men eene ambagtoeffenende, nijvere, werkzaame bevolking, terwijl de opgezeetenen van den westkant niets anders dan eenige smeederijen en eenige armoedige pottebakkerijen bezitten. Zij leiden een plantaartig leeven, en verkwijnen, om zoo te spreeken, in werkeloosheid en el-

[p. 163]

lende, terwijl hunne gelukkige nabuuren werkzaam zijn en rijk worden.

Onder de takken van nijverheid, aan welke dat gedeelte des lands van Porentru zijn tegenwoordig aanweezen is verschuldigd, bekleedt de Horologiemaakerij de eerste plaats. Natuurlijke voordeelen, het voorbeeld van Neufchatel, alwaar een Bestuur, door het vernuft van den grooten frederik, dien wijsgeerigen Monarch, geleid, de Kunsten aanmoedigde, en alwaar het horologiemaaken vooral zijne schatten uitstortte, in één woord hunne onafhankelijkheid, waren de bijzondere oorzaaken, die de opgezeetenen van dit landschap, omtrent het midden der jongstvoorgaande eeuwe, deeden besluiten, om, bij voorkeuze, op dit belangrijk ambagt zich toe te leggen.

In den beginne waren zij niets meer dan de werklieden van de Neufchatellers; dat wil zeggen, zij maakten voor hun raderen, kasten, en voorts meer andere onderscheidene stukken van een horologie. De burgers van Neufchatel wierden daardoor rijk, terwijl de werklieden in dit bedrijf slegts een sober bestaan vonden. Niet lang, egter, hieldt het aan, of men zag hen op hunne beurt Baazen worden.

Deeze baazen zijn horologiemaakers, die niet een eenig afzonderlijk stuk van het horologie vervaardigen, maar zich alleen bezig houden met het ineenvoegen van alle de deelen, welke ieder werkman, in het vak, hem bijzonderlijk toevertrouwd, gemaakt heeft. Honderd onderscheidene werklieden bedienen gelijktijdig een zeker getal van baazen, naar gelang van den tijd, tot het vervaardigen van het stuk, door hen verkoozen, noodig.

Van dat oogenblik af aan begon de horologiemaakerij onder hen opgang te maaken, en bragt hun, die 'er zich op toelegden, weezenlijke voordeelen aan. Welhaast verspreidde zich de zucht voor die kunst, en binnen weinige jaaren zag men dit weldaadig handwerk zijne werkplaatzen vermenigvuldigen, de gehugten in dorpen veranderen, aan vijftig of zestig gemeenten werkzaamheid en leeven tevens verschaffen.

Een onbekrompen bestaan en de gerieflijkheden des leevens waren intusschen niet de eenige oogmerken, waar toe men de voordeelen van het horologiemaaken aanwendde; ter verbeteringe van den landbouw deedt men ze tevens dienen, 't zij door het neemen van proeven, die gelukkig slaagden, 't zij door zich betere mest, betere werktuigen, betere rassen aan te schaffen, of door nieuwe landontginningen te onderneemen. Het is eene daadzaak, dat in de oorde, alwaar men op het horologiemaaken zich toelegt, de akkerbouw een veel bekoorlijker aanzien heeft, dan daar die kunst onbekend is. Hier kwijnt zij, terwijl overal, alwaar de koop-

[p. 164]

handel het noodig voorschot doet, om haare beoeffening zekerder te doen gelukken, en haar minder kostbaar maakt, zij zich in een bloeienden staat bevindt.

De schraale en bergagtige grond deezer landstreeke kan niet, gelijk die van het vlakke land, aan den landman het geheele jaar door werk verschaffen. De sneeuw, geduurende zes of zeven maanden het aardrijk bedekkende, doet al dien tijd het akkerwerk stilstaan; en de akkerman, tot op de wederkomst der lente binnen zijne hut opgeslooten, in stede van in heillooze werkeloosheid te verkwijnen, besteedt het ongunstig saisoen aan het horologiemaaken, en wordt beurtelings kunstenaar en akkerman. De oeffening van deeze voortreffelijke kunst onderhoudt bij hem, geduurende den winter, de zucht om bezig te zijn, die heilzaame werkzaamheid, die gewoonte van iets bij de hand te hebben, zonder welke geen leevensstand waardiglijk wordt vervuld; en wanneer de wederkomst der lente het hervatten van het akkerwerk beveelt, verre van hem tot een last te verstrekken, vindt hij, integendeel, daarin eene aangenaame afwisseling, eene soort van uitspanning.

In de landen van Courtelarij en Saignelegier ontmoet men geheele Dorpen, wier bewooners, geduurende den zomer, akkerlieden, en geduurende den winter horologiemaakers zijn. Mannen, vrouwen, kinderen, grijsaarts, elk werkt 'er aan het stuk, hem voegende; niemant is 'er ledig. Een schouwspel, der opmerkinge eens wijsgeerigen waarneemers overwaardig, is hetgeen deeze kunstoeffenende gezinnen in hunne enge en donkere hutten hem voorstellen. Maar indien de eenzaamheid, indien de vogtigheid deezer plaatzen het tegengestelde zijn van de luisterrijke werkplaatzen in onze groote steden, de kostbaare en fraai gewerkte stukken, welke uitde handen deezer eenvoudige bergbewooneren voortkomen, kunnen met die der vermaardste fabrieken wel vloot houden.

Zij, die in andere oorden zich op het horologiemaaken toeleggen, maaken 'er hun hoofdwerk van, en geeven 'er, met uitsluiting van andere bedrijven, zich geheel aan over.

Thans gaa ik van de daadelijke voortbrengzels der horologiemaakerij een verslag doen. Opdat mijne berekeningen niet in twijfel mogen getrokken worden, zal ik dezelve uit de echte en officieele opgaven ontleenen, in den jaare 1799, aan het Centraal Bestuur van het Departement te Porentru overhandigd.

De horologiemaakerijen in het landschap Porentru, sints de Omwenteling een vierde verminderd, leveren nog op dit oogenblik jaarlijks 80,000 Zilveren en 3,000 Gouden Horologiën.

Onder de laatstgenoemden vindt men Repetitiewerken, zamengestelde en Astronomische Horologiën, Horologiën met Sekondewijzers, met beweegende beelden, enz. het eene

[p. 165]

kostbaarder dan het andere. Den gemiddelden prijs, zo als zij in de werkplaatzen verkogt worden, gerekend zijnde op 120 franks, bedraagt zulks voor een getal van 3,000	360,000 fr.
Het vierde gedeelte der Zilveren Horologiën wordt gemaakt voor 21 franks, doch het grootste getal voor 24 à 30 franks; een vijfde gedeelte ongeveer voor 30 à 40 franks, en eene zekere hoeveelheid van zamengestelde Werken voor een veel hooger prijs. Het een door het ander op 27 franks gerekend, heeft men voor 80,000 Werken	2,160,000
	_____
	Te samen 2,520,000fr.
De Gouden Kassen worden gemaakt tegen 750 duizende deelen (millièmes), of 18 karaaten, en weegen doorgaans 20 à 22 grammes (5 gros à 5 gros et demi). Dus kosten de Kassen van 3,000 Horologiën ongeveer	160,000 fr.
De Kassen van 80,000 Zilveren Horologiën, ieder op 5 franks gerekend,	400,000
De overige grondstoffen van ieder Werk, op een gemiddelden prijs ten naasten bij gerekend, en voor dat zij van de hand des werkmans, aan de fabrieken verbonden, eenige hoegenaamde bewerking ondergaan hebben, kosten twee en een half frank, bedraagende voor 83,000	207,500
Het landschap Porentru ontvangt van Geneve, Neufchatel, en uit de fabriek van den Heer japij^(*), de ruwe werken (ébauches), de vaste wijzerplaaten, de veeren en de wijzers. Voor arbeidsloon deezer stukken, moet men voor elk horologie nog 4 franks aftrekken, maakende voor 83,000	332,000
	_____
	1,099,500

(*) De Heer frederik japij, een zoo bescheiden als vernuftig Kunstenaar, heeft, voor zes jaaren, in het Dorp Beaucourt, drie mijlen van Porentru, eene Fabriek van ruwe Horologie-werken opgericht De schikking zijner Werktuigen is tot zulk een hoogen graad van volkomenheid gebragt, dat, door middel van een eenvoudig rad, de vrouwen, kinderen, grijsaarts, en zelfs blinden, met een enkelen slag, alle de voornaamste stukken, die de beweeging van een Horologie uitmaaken, kunnen toebereiden. Deeze uitvinding heeft den prijs der werken twee derde doen verminderen, welke men, vóór die ontdekking, door werklieden, stuk voor stuk, moest doen vervaardigen, waarmede veel tijds verliep en 't geen kostbaar viel. De Heer japij levert een volkomen stel van raderen, ruw gemaakt, tegen derdehalf frank voor ieder Horologie. Elke week kan hij meer dan 200 douzijnen leveren. Deeze Kunstenaar heeft op zijne Uitvinding een Oktrooi verkreegen. In den jaare 1802 heeft hem de Jurij met eenen Eerepenning van aanmoediginge bekroond.

[p. 166]

	Transport 1,099,500
Voor het keuren der Kassen, en voor inkomende regten van de opgenoemde stukken, moet men voor ieder Zilveren Horologie nog een halven frank rekenen, bedraagende voor 80,000	40,000
En tegen 4 franks van elk Gouden Werk	12,000
	_____
De somme, welke moet afgetrokken worden,	1,151,500
Derhalven bedraagt de zuivere opbrengst der Horologiemaakerijen	1,368,500
Doch, ten strengsten gerekend, kan men deeze somme met een voordeel van 10 ten 100 vermeerderen, welk de Horologiekoopers van het geheele getal deezer Horologiën trekken, wanneer zij dezelve in de fabrieken koopen; dat wil zeggen, op de oorspronklijke somme van 2,520,000 franks.	252,000
	_____
Derhalven brengt de Horologiemaakerij jaarlijks op, eene somme van	1,620,500 fr.

Intusschen bedraagt de geheele bevolking der Gemeenten, die het horologiemaaken bij de hand hebben, niet meer dan 15,000 Zielen; en dat der Werklieden, die deeze Horologiën maaken, de vrouwen en de kinderen, die met het hoofd des gezins, tot het welk zij behooren, arbeiden, 'er mede onder gerekend, en die geen patent hebben, bedraagt slegts 4,000 persoonen. Volgens deeze evenredigheid zouden zij ieder 405 franks jaarlijks winnen. Doch vermits zij allen niet even bekwaam zijn, zijn 'er, die veel meer verdienen, en de meerderheid daarentegen veel minder.