Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1805

Zielenleer, naar de beginselen der Critische Wijsgeerte. In Samenspraaken. Benevens een Aanhangsel, bevattende eene korte te samenvoeging van het geen de Critische Wijsgeerte leert. Naar het Hoogduitsch van Dr. J.F.E. Kirsten, door H.H. Klijn. Te Amsteldam, bij P.J. Uijlenbroek. 1805. In gr. 8vo. 196 Bl.

Ook bij de Duitschers, die de schriften van kant in moedertale lezen, is de behoefte erkend, om hetgeen in dezelven duister is voor dezulken, die minder in het denken georiënteerd zijn, gelijk kant zelf het noemde, op te helderen en alzoo bevatlijker te maken. De nieuwheid van den weg, dien kant vond, insloeg en ten einde toe vervolgde, bragt van zelfs in zijne uitdrukkingen eene vreemdheid mede, welke zijn voetspoor dikwijls onduidelijk maakte voor zijne volgers: maar ook de aard van zijnen geest, die zich nooit wel kon verlagen tot kinderlijke vatbaarheden, wanneer hij aan het werk der opvoeding arbeidde in zijnen vroegeren leeftijd, had voorzeker eenige schuld aan deze duisterheid, die door meerdere inschikkelijkheid naar min afgetrokkene gedachten alzoo moet kunnen verminderd worden. Kirsten heeft zijne poging hiertoe aangewend ten behoeve zijner landgenooten, door den Socratischen leertrant toe te passen op de Critische zieleleer, en dezelve voor te dragen in gesprekken tusschen pythias en hegio, waarvan de eerste als leerling voorkomt, die evenwel niet geheel ongeoefend is in denken, de laatste als onderwijzer. Dit Socratische, hetgeen van hemert eenmaal zoo voortreflijk aanprees bij de Critische Wijsbegeerte, is, naar Recensents oordeel, uitmuntend in acht genomen in den form van deze gesprekken, zoodat

[p. 623]

zij van deze zijde alle zijne aanprijzing wegdragen. Na eene inleiding over het onderscheid tusschen ziel en ligchaam, volgt het Iste Hoofdstuk, van de zinlijkheid en de zinlijke gewaarwordingen. 1ste Gedeelte, van de ruimte. 2de, van den tijd. IIde Hoofdst., van het verstand. 1ste Ged., van het verstand, als het vermogen tot het vormen van ervaringsbegrippen; 2de, van het verstand, als het vermogen om te oordeelen, of de oordeelskracht; 3de, van het geheugen; 4de, van het verstand, als het vermogen tot het vormen der zoogenaamde categorien, of zuivere begrippen, welken ons gemoed in de ervaring overbrengt. 1) Van het begrip eenes voorwerps, (objects) eens dings in het algemeen, en deszelfs oorsprong. 2) Van de begrippen, veelheid, eenheid en alheid. 3) Van de begrippen, realiteit (werklijkheid), negatie (ontkenning) en limitatie (beperking). 4) Van de zuivere begrippen, substantia (zelfstandigheid) en accidentia (toevalligheid.) 5) Oorzaak en gewrocht. 6) Gemeenschap, of wederkeerige werking. 7) Mooglijkheid. 8) Het bestaan (existent.) 9) Noodzaaklijkheid en toevalligheid. 5de, over de toepassing der zuivere verstandsbegrippen. IIIde Hoofdst., van de Reden. 1ste Ged., van de Reden, als het vermogen tot het vormen van besluiten; 2de, van de Reden, als een vermogen onzer ziel, tot het vormen van ideën; 3de, over de Reden, als het vermogen tot zedelijkheid; - over de praktische (beoefenende) Reden, of den wil; 4de, van de willekeur, en de vereeniging der vrijheid met natuurnoodwendigheid. IVde Hoofdst., over het begeervermogen. 1ste Ged., over de begeerten, neigingen en hartstogten; 2de, van de liefde; 3de, van de jaloezij; 4de, van den haat; 5de, van de wraakzucht; 6de, van den toorn; 7de, van de fierheid, hoogmoed en horaardij; 8ste, van de ijdelheid. Vde Hoofdst., over de zitplaats der ziel, en hare betrekking tot het ligchaam. Alles wordt besloten door het aanhangzel, op den titel omschreven en in 39 § asgedeeld. Over het geheel verdient de behandeling dezer stoffen zoo wel, als de form van de gesprekken, waarin zij behandeld worden, allen lof. Hier en daar, echter, zou Recensent des Vertalers hand wel gewenscht hebben, om een en ander te regt te brengen of op te helderen. ‘Is iets alleen denkbaar, zegt hegio, en kan hetzelve in geene ruimte noch tijd verschijnen, zoo als bij voorbeeld een geest of een driehoek, waarvan twee zijden te zamen genomen kleinder zijn dan de derde, zoo is

[p. 624]

het slechts logisch (redeneerkundig) mogelijk.’ Kant was immers een te goed Mathematicus, om zulk een driehoek denkbaar, redeneerkundig mogelijk te houden, daar dezelve inwendig onmogelijk is; en hoe ongelukkig staan hier geest en zulk een driehoek, dat is een redeneerkundig onding, te zamen! - (bl. 74). Hetgeen op bladz. 95-101 gezegd wordt over het vormen van besluiten (syllogismen) is den Recensent zoo wel als pythias zeer duister voorgekomen, en heeft hem zich doen verblijden, veel eenvouwdiger onderwijs daarover gevonden te hebben in de lessen van wijttenbach en anderen. - Als de nacht zoo donker moet het worden voor hem, die de Critische Wijsbegeerte uit deze gesprekken voor het eerst leert kennen, wannéer hij hegio van de Idéën hoort zeggen: ‘Het gebruik derzelven bestaat in derzelver toepassing op de ervaringskennis. De reden geeft, naamentlijk, door heure Idéën het verstand eenen regel, volgends welke het de ervaringskennis regelt. Het gebruik der Idéën in de ervaring is dus regulatief; de reden geeft door heure Idéën het verstand een regelend beginzel, waar naar hetzelve de ervaringskennis regelt.’ (bladz. 107.) Pythias schijnt het echter zeer duidelijk te verstaan, want hij vraagt niet meer; dit behoeft men ook niet, wanneer men b.v. den Heer van hemert, over de Idéën en derzelver gebruik, gehoord of gelezen heeft; maar hij, die de Critische Wijsbegeerte reeds kent, behoeft ook dezen Catechismus niet. - Het gansche gedeelte, hetwelk over de begeerten en hartstogten handelt, laat schier geene plaats over voor zedelijk beheer van het menschelijk hart. ‘Het is, zegt hegio, alleen door eene gedurige poging, om het aandenken aan die belediging, welke onze wraakzucht opgewekt heeft, uit onze gedachte te verwijderen, dat wij iets tegen dezen hartstogt verrigten kunnen.’ - ‘Dan schijnt mij, merkt pythias te regt aan, het gedurig streven naar ongevoeligheid voor vele beledigingen te gelijk een middel tegen de wraakzucht te zijn.’ - Waarop hegio eene volmondige toestemming geeft. (op bladz. 149.) - Een weinig verder wordt de toorn eene voorddurende wraakzucht genoemd (op bladz. 151.): men noemde anders de wraak een langdurige toorn.

Tot een staal van het Werk zelf vergenoege men zich met het gedeelte over de Fierheid, Hoogmoed en Hovaardij.

[p. 625]

‘Hegio. Is de fierheid een gebrek, of eene prijswaardige eigenschap der ziel?

Pythias. Den fieren man houde ik voor een' dwaas, en vereer den nedrigen.

Hegio. Naar mijne gedachten kan slechts, in eenen kleinen nietswaardigen geest, geene fierheid woonen. Ja ik vorder van elk mensch, dat hij fierheid bezitte. - Ieder mensch moet zich van zekere voortreflijkheid, zekere verdienste bewust zijn, en zich hier over verheugen.

Pythias. De beslissing of de fierheid waarlijk eene prijswaardige eigenschap van ons gemoed zij, hangt echter daarvan af, hoe of wij het begrip der fierheid bepaalen.

Hegio. Zijn u ook nog andere woorden bekend, welke eene gelijke betekenis, als het woord fierheid, hebben?

Pythias. Hoogmoed, hovaardij.

Hegio. Deze woorden nu hebben niet alleen iets gemeenschappelijks in de bepaaling der begrippen, welken wij met dezelve verbinden, maar ook iets, waardoor zij van elkander geheel onderscheiden zijn. Wat nu is wel het gemeenschappelijke kenmerk, dat in alle deze drie begrippen opgeslooten ligt?

Pythias. De fiere, de hoogmoedige, en de hovaardige zijn zich zekere voortreflijkheden bewust, en zoeken anderen op dezelve opmerkzaam te maaken.

Hegio. Dit is zeeker het gemeenschaplijke, wat in deze begrippen opgeslooten ligt. Maar welke zijn nu de kenmerken, waardoor zij van elkander onderscheiden zijn?

Pythias. De fierheid onderscheidt zich daardoor van den hoogmoed, dat de voortreflijkheden, die de hoogmoedige waant te bezitten, meer ingebeelde dan waare voortreflijkheden zijn. Hoogmoed bestaat slechts in een trotsch hart, in eene groote verbeelding van voortreslijkheden, welken men niet bezit. De fierheid daarentegen vestigt zig op waare verdiensten. De hovaardij is eene bijzondere soort van hoogmoed, die zich door uitwendigen luister, en eene verblindende pragt, onderscheidt.

Hegio. Volgens deze verklaaring nu is de fierheid eene prijzenswaardige eigenschap der ziel; de hoogmoed en hovaardij daarentegen zijn ten hoogsten af te keuren.’

[p. 626]

De Vertaling is, over het geheel, vrij zuiver; maar wat hard, wanneer 'er Latynsche kunstwoorden voorkomen, als het abstractio vermogen, het substant en het accident, het existent enz. Dat ook evidente waarheid, werkelijke waarheid zijn moet, en niet blijkbare waarheid, laat zich niet wel denken (op bladz. 174.): maar dit schijnt in het oorspronkelijke alzoo gesteld te zijn. - De onderscheidene plaatsen, in deze beoordeeling uit dit Werk aangehaald, hebben doen zien, dat de Vertaler zijne eigene spelling heeft, welke, naar vroegere taalregels zelve, te gebrekkig is, om hem die van siegenbeek niet gerustelijk aan te raden. Mogt de Heer klijn zich den arbeid getroosten tot de vertaling der drie Critiken van kant zelven, hiermede zou hij eenen belangrijken dienst doen aan het Nederlandsch Publiek, hetgeen nu al genoeg voorgelicht behoort geacht te worden, om tot die heiligdommen zelve der Critische Wijsbegeerte te worden toegelaten.