Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1805

De geest en strekking der Critische Wijsbegeerte in een kort overzicht voorgesteld door J.R. Deiman, M.D. Amsterdam, bij W. Holtrop, 1805. In gr. 8vo. 45 bl.
Gedachten bij het graf van Immanuel Kant door Mr. J. Kinker. Amsterdam, bij W. Holtrop, 1805. In gr. 8vo. 33 bl.

Beide deze Stukken hebben het zelfde onderwerp na genoeg ter stoffe, maar verschillen even zeer in doel als in voordragt; want daar de Heer deiman als Redenaar voortreedt in gebonden stijl, verheft zich de Heer kinker als Dichter tot die hoogte, van waar men hem eenmaal God en vrij-

[p. 317]

heid hoorde bezingen, gelijk de Leeuwrik, onttrokken aan het oog, in hooger luchtgewest het feest viert der weder ontboeide groeizaamheid; en daar de Redenaar zich voorstelt de eenheid te doen zien van den geest, die in de Critische wijsbegeerte heerscht, blijkbaar om deze wijsbegeerte aan te prijzen, heeft de Dichter geen ander doel, dan te doen gevoelen, hoe zeer kant zich zelven vereeuwigd hebbe door den geest zijner wijsbegeerte. Beiden hebben hunne taak waardiglijk vervuld: de bereiking van beider doel is afhankelijk van de vatbaarheid en het oordeel hunner Lezers. Boven veler vatbaarheid zal nog steeds de Redevoering loopen, schoon zij ons voorkomt niet klaarder te hebben kunnen worden gesteld, en alzoo deswegens boven allen verwijt niet slechts verheven, maar alzins lofwaardig te zijn; het Dichtstuk zal de Dichter zelf voorzeker wel alleen geschikt houden voor hun, die alreeds genoegzaam met deze wijsbegeerte bekend zijn, en dezen zal hij ongetwijfeld verrukken door de duidelijke verzinnelijking van des Koningsbergers gedachten, of nog liever door de keurlijkste uitbreiding van die zinnelijke schets, welke dat scheppend genie zelf eenmaal gaf van het gebied der menschelijke kennis. Het oordeel echter van hun, die deze wijsbegeerte nog niet geheel hebben kunnen aannemen, zal noch door dezen zamengetrokken kern derzelve in het eerste, noch door haren schoonen bloemkrans in het laatste stuk, beter overreed of meer bekoord worden, dan door zoo vele uitvoerige en op allerleije wijze opgehelderde voorstellingen, als 'er van verscheidene en ook van deze zelfde handen gedaan zijn in het, blijkens deze twee stukken zelve, te vroeg gesloten Magazijn der Critische wijsbegeerte. Dat oordeel zal zich, bij voorbeeld, niet ligt kunnen vereenigen met de verzekering, dat het rijk der waarheid ook dat der vrijheid is. - ‘Het land onzer kennis is door onze eigene verstandswetten bepaald. Hier heerscht de zedelijke mensch als wetgever der natuur: maar ook hier ontdekken wij de eerste stralen van die oorspronglijke vrijheid, welke in ons gemoed voorhanden is.’ (bl. 25.) Dus zegt wel de Redenaar: maar, vraagt dat oordeel, hoe geldt hier vrijheid, daar de mensch gebonden is aan de formen zijner zinnelijke gewaarwording en aan de wetten van bevatting zijnes verstands: ja, hoe geldt hier waarheid zelve, daar de zinnen voor het verstand en het verstand voor de reden in zinnelijke zaken niets anders is, dan het gekleurde of hoekig geslepen glas voor het oog, het geen alle denkbeeld van wezenlijkheid, den eenigen grond van waarheid, doet vervallen. Waar toch is mijne vrije magt over den form van het zegellak, waarmede ik mijnen brief sluit, wanneer mij het cachet in de handen wordt gegeven, waarmede ik hetzelve drukken moet? Slechts zoo veel weet ik, dat de sorm eenig-

[p. 318]

lijk afhangt van het cachet: maar over dien form gebied ik dan eerst als wetgever van het zegel, wanneer het aan mij staat, dien form naar welgevallen te bepalen. Maar omtrent mijne gewaarwordelijkheid door de zinnen, en mijne begrippen door het verstand, boeijen mij formen van tijd en ruimte, categoriën van oorzakelijkheid en zoo voorts, die zelfs onwegdenkbaar zijn. Voor ons zij dan ook al, wat buiten ons aanschouwelijk is, onderworpen aan de wetten onzer bevatting, gelijk het vloeibaar lak aan het zegel, 't welk het drukt; wij zelve zijn toch aan de wetten onzer aanschouwinge geboeid, zonder dezen te kunnen overtreden gelijk die onzer zedelijkheid, en alzoo, zou dat oordeel zeggen, behoort de waarheid tot het rijk der vrijheid niet. Dat zelfde oordeel zal in het Dichtstuk de verzekering van eene natuur vol orde en schoonheid buiten ons moeilijk kunnen overeenbrengen met het denkbeeld van eene natuur, als het veelvormig schepzel van ons eigen verstand.

Zoo heeft natuur, door 't hoogst vermogen

En door een Godheid als bestraald,

Zich ook den Chaos eens onttogen

En in haar wording zich bepaald.

Slechts één in haar verscheidenheden,
Geheel in haar verspreide leden,

Vol orde - ook als zij doelloos dwaalt,

Volschoon, ook als zij monsters baarde;
Zelfs dan bezielend, als (z') op de aarde

Als een verdelgend wezen daalt.

Aldus terug te komen op bl. 26 bevreemdt toch geweldig, na op bl. 15 gelezen te hebben:

Natuur, gewijzigd naar ons weten,

't Veelvormig schepzel van 't verstand,

Ontfangt van ons haar ijzren keten -

Van ons - 't geschakelde verband.

In de eerste bronnen der gedachten
Vond gij dien nooddwang harer krachten

En 't glas, waardoor de Rede ziet;

Gij hebt dat tooverglas der zinnen,
Die glanzende Iris, diep tot binnen

Haar wederkaatzend' aart bespiedt.

Zij kaatst en vangt haar eigen stralen

Terugg' en op, door de eindloosheid,

Doet ruimte en tijd den rang bepalen

Van al, wat ze om zich henen spreidt.

[p. 319]

 

In die bepaling zien wij de orden,

 

Die 't schijnbeeld van een lot deed worden,

 

Dat alles schakelt in zijn' kring.

 

Zij vormde 't al, gelijk wij 't kennen,

 

Om langs dat eindloos spoor te rennen,

 

Dat zijn bestaan uit ons ontfing.

Mogt het Critische Magazijn, herhalen wij dus, nog niet gesloten zijn! Daar mogt zulk een onvoldaan oordeel bevrediging zoeken in eene nadere ontwikkeling van het eene en eene klare overeenbrenging van het andere. De inzigten des zelfdenkers, wiens naam dankbare vereeuwiging waardig is, zijn toch ook niet eensklaps gekomen tot zulke omvatting, als in beide stukken geprezen wordt, gelijk dit onder anderen blijkt uit het stukjen van dien Wijsgeer zelven, over het schoone en verhevene, het welk wij hierna laten volgen.