Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1805

[p. 114]

Redevoering van Adriaan van den Ende, over de belangrykheid en nuttigheid van de beoefening der Natuurkunde voor den Mensch als Mensch, enz. Te Haarlem, by J.J. Beets. In gr. 4to. 40 bl.

Teyler's Museum, een cieraad van Haarlem, een eer van ons Land, door den Buitenlander, die het, doorreizende, bezoekt, bewonderd, bezit, behalven de overheerlyke en zeer kostbaare Boekery, behalven de zeldzaamheden der Natuur, een voorraad van Werktuigen tot Proefneemingen, in alle vakken der Natuurkunde. Laatstgemelde vallen den Bekyker van het Museum terstond treffend in 't oog, en alles in eene orde gerangschikt, zo net, alsof het alleen diende om hem te doen bewonderen, en te doen bezeffen, hoe magtig veel schats aan de verzameling van dit alles is te koste gelegd. Was 'er niet meer aan vast, dan, in de daad, zou het een ydele pronk weezen. Dan de gedaane Proeven met veele der Werktuigen, door den Directeur van teyler's Museum, Dr. van marum, in een en ander Deel van de Werken des Tweeden Genootschaps voorhanden, weezen voorlang uit, dat die Werktuigen wel deegelyk gebezigd wierden. Daarenboven heeft de gemelde Natuurkundige, jaaren agter den anderen, in den Winter, Lessen gegeeven, Proeven gedaan, voor de Directeuren der Stichting, de Leden der beide Genootschappen, en een zo groot aantal anderen, als de grootste Kamer toeliet, op eene voeglyke wyze, te plaatzen.

Met dit alles hoorde men, niet zelden, een en ander zyn leedweezen te kennen geeven, dat alle die Proefneemingen, en daar by gevoegde Lessen, alleen voor een klein getal openstonden. De Stichting kon meer en algemeener nut doen in eene Stad, waar het aantal der Liefhebberen van de Natuurkunde niet gering was, enz. enz. - Wy weeten juist niet te zeggen, wy durven niet bepaalen, of deeze klagten verhoord zyn; wel, dat 'er onlangs schikkingen gemaakt zyn, die derzelver grond wegneemen, althans zo verre de plaatsruimte toelaat.

Directeuren van teyler's Stichting hebben, in den voorleden Jaare, den Heer a. van den ende, die voor

[p. 115]

den hem onlangs opgedraagen post van Hoogleeraar in de Wysbegeerte aan de Groninger Hoogeschoole bedankt had, tot Lector in de Proefondervindelyke Natuurkunde aangesteld, op een aanzienlyk Honorarium, en daar by bestemd, dat, behalven den voorheen gemelden kleinen kring, een grooter aantal van het weetgierig gedeelte van Haarlems Burgery daar den toegang hebbe, op het vertoon van een Toelaatingsbriefje.

De Lector van den ende opende zyne Lessen, op den 2den November II., met de in het hoofd deezes Artikels gemelde Redenvoering. Eene welgekoozene stoffe niet alleen, maar ook allerkeurigst bewerkt.

Naa eene zeer korte vermelding van de gelegenheid, by welke hy dit woord voerde, geeft hy zyn in 't algemeen aangeduid oogmerk in deezer voege nader op. ‘Met de naspooring der natuur, of der lichaamen, in de natuur voorhanden, houdt zich bezig de beoefenaar zoowel der Natuurlyke Historie, als der eigenlyk genoemde Natuurkunde. Hier wordt deeze laatste alleen bedoeld, en zal dus worden aangewezen de belangrykheid van het navorschen der lichaamen, in de gantsche uitgestrektheid van ons zonnestelzel voorhanden, in hunne eigenschappen en krachten, in de veranderingen of verschynzelen, beweegingen en werkingen, welke zy vertoonen, alsmede derzelver oorzaaken, wetten en eindoogmerken. - Over dit alles gaat de Natuurkunde, welke het onderwerp onzer Lessen weezen zal, en welker belangryke en nuttige oefening ik met de kragtigste bewyzen staaven wilde.’

Ten deezen einde, opdat wy het beloop deezer Redenvoering kortlyk schetzen, toont de Redenaar, welk eenen aanleg de Mensch heeft om de Natuur te beschouwen en te onderzoeken, - hoe hy by deezen aanleg opleiding behoeve; - deeze prikkelt zyn weetlust aan, en geeft meer en meer uitgebreidheids en kragts aan zyne zielsvermogens. - Niet alleen is de gelukkigste ontwikkeling der verstandlyke vermogens het vrugtgevolg eener vlytige beoefening der Natuurkunde; maar hy verkrygt tallooze denkbeelden, die de opmerkzaame beschouwing van de voorwerpen en verschynzelen der Natuur van zelve opleveren. - By deeze uitbreiding der kundigheden komt, dat de ziel, daarmede vervuld, den toegang sluit voor allerlei bygeloovighe-

[p. 116]

den en vooroordeelen, zo gemeen onder lieden, onbekend met de Natuur en haare werkingen. - Zy leidt hem op tot Zelfkennis.

Voorts schetst van den ende den onkundigen staat der bewoonderen van den zuidlyken uithoek van America en op de meeste Eilanden in de Zuidzee. Hoe zeer steekt daar by de in de Natuurkunde geoefende af; daar deeze by den schors der natuurlichaamen niet staan blyft, maar doordringt tot de verborgene kragten - de oorzaaken der verschynzelen naspoort - en daaruit kragt ontleent, om, in veele opzigten, over de Natuur heerschappye te voeren, en zich alles ten nutte te maaken.

Behalven de Zelfkennis, welke de Mensch dus van zichzelven en de uitsteekenheid zyner bekwaamheden verkrygt, die hem veelligt zou verhovaardigen, leert, volgens onzen Redenaar, de Natuurkunde den Mensch ook eene Zelfkennis, die, hoe zeer voor hem vernederende, nogthans voor hem nuttiger is, daar zy den Hoogmoed beteugelt en Nederigheid inboezemt. - Dit wordt aangeweezen door eene vermelding van het groot aantal zaaken, die wy niet weeten, zo van die verre van ons verwyderd, als die naby ons zyn, - door de vrugtlooze afsloovingen in veelerlei opzigten.

De beoefening der Natuurkunde, dus den Mensch opleidende tot de voor hem zo heilzaame kennis van zichzelven, niet alleen in zyne verhevenheid, maar ook in zyne bekrompenheid, levert hem nog eene andere hoogstbelangryke kennis op, die met volle overwigt van rede aanwyst, hoe die Weetenschap voor den Mensch als Mensch belangvol en nuttig is; daar zy de blyken van de hoogste wysheid, van de beminnelykste goedheid, en van de onbepaalde magt des grooten Scheppers en Onderhouders des Heelals vertoont, en met eerbiedenisse doet kennen.

Gelyk de Redenaar meestal zyne voorbeelden ontleent uit de jongste en groote Ontdekkingen, in de Natuur gedaan; zo neemt hy, ten betooge van de Alwysheid, de hoogste kunst in het maakzel en zamenstel van het Menschlyk Oog; om de Algoedheid te doen blyken, de weldaadigste inrichting, samenstelling en onderhouding der Dampkringslugt, en schetst de grootsche trekken der Almagt, door het beschouwen van den onmeetelyken Starrenhemel.

Al dit, 't geen wy slegts met een enkel woord heb-

[p. 117]

ben aangeduid, wordt door van den ende in een vollen, kragtigen en manlyken styl voorgedraagen.

Hoorden veelen deeze Redenvoering met verrukking, wy twyfelen niet aan deeze vervoering by opmerkzaame Leezers, en verheugen ons, dat hy tot de gemeenmaaking van dezelve beslooten hebbe.