Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1804

[p. 721]

Mengelwerk, tot fraaije letteren, konsten en weetenschappen, betrekkelyk.

Leevensbyzonderheden van Dietrich Tiedemann, raad en hoogleeraar in de wysbegeerte te Marburg^(*).

Het onderwerp deezes verhaals wierdt gebooren, op den 3 April 1748, te Bremervörde, in het Hertogdom Bremen, alwaar zyn vader Burgemeester was. Een man van ernsthaftigen aart zynde, gedoogde hy niet, dat zyn zoon met andere kinderen van zyne jaaren verkeering hieldt, maar zogt al vroeg een gevoel van 's menschen belangryke bestemminge hem in te prenten. Diensvolgens sleet hy het grootste gedeelte zyner jeugd, 't zy in eenzaamheid, of in het gezelschap zynes jongeren broeders, en vatte welhaast een overheerschenden smaak op voor historische en mystieke schriften; hoewel hy, tot zyn geluk, van de laatsten niet veele zich kon aanschaffen. In 't school zyner geboortestad leerde hy de eerste gronden der Latynsche en Grieksche taale, en maakte, door zyne naarstigheid, zoo goede vorderingen, dat hy aldaar reeds een opstel in vry goed Latyn kon vervaardigen. Zyn vader, een man van gezond oordeel, ontdekte in hem eene vatbaarheid voor de letteroeffeningen, doch liet de keuze van een beroep geheel aan hem over; en tiedemann, welke op dit pas in de kanzelwelspreekendheid behaagen vondt, gaf de voorkeuze aan de beoeffening van de Godgeleerdheid.

Naardien 'er te Bremervörde voor hem niet meer te leeren viel, zondt zyn vader hem, in den herfst van 1763, na Verden, alwaar hy terstond in de eerste klasse wierdt geplaatst, en geduurende eenige jaaren op de taaloeffening zich byzonderlyk toelegde: want, volgens zyn eigen zeggen, begreep hy tot nog toe de god-

(*) Schryver der met Goud bekroonde Prysverhandelinge, in het XIIde Stuk van teyler's Tweede Genootschap.

[p. 722]

geleerde en wysgeerige lessen niet, welke aan dat school gehouden wierden. Een Fransche taalmeester deedt hem de schoonheden der Fransche Schryvers gevoelen. Naa een tweejaarig verblyf begaf hy zich na het Doorluchtig School te Bremen, toen vermaard om de naarstigheid en goede zeden der leerlingen, en 't welk op de aankweeking van zynen geest een weldaadigen invloed hadt. Onder zyne medeleerlingen bevonden 'er zich eenigen, die op de fraaie letteren, en met naame op de Duitsche Dichters, zich yverig toelegden; hun omgang, met zyne bestendige naarstigheid gepaard, verwekte in hem den smaak voor het schoone. Met een geheel ander oog las hy nu de Latynsche en Fransche Dichters dan voorheen, en beoeffende meteen de lessen der vermaardste onderwyzers van den goeden smaak. Te Bremen wierden insgelyks voorleezingen gehouden over de wysbegeerte en de geschiedenis, in welke, zoo wel als in het leezen van de beste hedendaagsche wysgeerige schriften, tiedemann een byzonder behaagen vondt. Thans doorlas hy de Werken van descartes, locke, helvetius, malebranche en anderen, doch wydde zyne aandagt niet zoo zeer aan de stelzels deezer Wysgeeren, als aan byzondere plaatzen, die tot verder naadenken hem aanleiding gaven. Tiedemann heeft zelf erkend, dat hy insgelyks groot nut trok uit zyne verkeering met zynen medeleerling, den Heere meiners, van Göttingen, met wien eene gelykheid van inzigten en geaartheid hem naauw hadt vereenigd. Brucker's Institutiones historiae philosophicae ontwikkelden in de ziel van tiedemann de kiem, die naderhand zoo overvloedige vrugten voortbragt.

Naa anderhalf jaar vertoevens te Bremen, vertrok tiedemann, in de lente des Jaars 1767, na Göttingen, alwaar hy in de wiskunde, de aloude letterkunde, de wysbegeerte en derzelver geschiedenis zich oeffende. In de wiskunde hadt hy kästner tot leermeester. Doch vermits verscheiden deelen der openbaare voorleezingen voor hem duister waren, en hy met gaarne iets zyn geheugen aanbeval, 't welk zyn verstand niet kon begrypen, zette hy genoegzaam op zich zelven te Göttingen zyne studien voort, en ging, tot nader onderrigt omtrent ieder onderwerp, tot de bronnen zelve. Omtrent deezen tyd las hy vlytig rollin's Oude Geschiedenis, en eenige Romans, als die van fielding, rousseau's Werken, pascal's Gedagten, en andere. Van zyn

[p. 723]

voorneemen om zich in de Godgeleerdheid te oeffenen zag hy af, in gevolge van menigerlei twyfelingen, welke over dat onderwerp by hem opkwamen. Thans wendde zich zyne aandagt tot de Regtsgeleerdheid, waar tegen hy, egter, welhaast eenen weerzin opvatte, en gaf zich geheellyk, by voorkenze, aan de wysbegeerte en de geschiedenis dier weetenschap over. Om met de aloude Wysgeeren meer van naby bekend te worden, zogt hy zich eene volledige kennis vande Grieksche taale eigen te maaken.

Naa een aangenaam verblyf van vierdehalf jaar te Göttingen, deedt wylen de Hoogleeraar eyring, van wien hy en meiners afzonderlyk onderwys in het Grieksch ontvangen hadden, aan tiedemann den voorslag tot het aanvaarden van den post van Gouverneur by een Lyflandsch' Edelman. Ondanks zynen tegenzin, om van de weetenschappen, en van die milde bron van kennisse, de Göttingsche boekery, zich af te scheuren, nam hy den voorslag met blydschap aan, uit hoofde zyner uitwendige omstandigheden, en zyne vreeze voor zyns vaders misnoegen, omdat hy van de studie hadt afgezien, door welke hem de weg ter bevorderinge zou open gestaan hebben.

Diensvolgens vertrok hy, in den winter des Jaars 1769, na Lyfland, en vertoefde aldaar bykans vier jaaren, onder eene groote schaarsheid van boeken, en zonder groote vorderingen te maaken, omdat de waarneeming van zynen pligt by zynen jongen leerling hem van de gelegenheid beroofde om zyne eigen oeffeningen voort te zetten. Dewyl hy, daarenboven, geen uitzigt op een toekoomend vast bestaan hadt, verlangde hy na Duitschland terug te keeren, en deelde zynen Vriend meiners zyn verlangen mede, die, omtrent deezen tyd, tot Hoogleeraar te Göttingen was beroepen, en hem goede hoop gaf. In den Jaare 1772 gaf hy te Riga in 't licht zyne Proeve van Verklaaringe over den Oorsprong der Taale, en keerde, in den Jaare 1773, na zyne geboorteplaats terug, alwaar hy tot in de lente des volgenden jaars vertoefde, met oogmerk om nader bekend te worden met de hedendaagsche letterkunde van zyn Vaderland, waaromtrent hy, geduurende zyn verblyf in Lystand, een vreemdeling was geworden. Andermaal begaf hy zich dan na Göttingen, alwaar hy met heyne kennis maakte, door wien hy tot lid van het Letterkundig Kweekschool wierdt aangenomen. Het gering in-

[p. 724]

koomen, welk hy als lid van dit Instituut genoot, de byzondere lessen, welke hy aan eenige Studenten in het Latyn gaf, en de voordeelen van zyn boekschryven, bezorgden tiedemann, die weinige behoeften hadt, een voegzaam bestaan. Heyne, door verscheiden proeven, van tiedemann's uitsteekende begaafdheden overtuigd, moedigde hem aan tot de uitgave van zyn voortreffelyk Werk, getiteld: Zamenstelzel der Stoïsche Wysbegeerte (Leipzig, 1776) en schreef daar by eene Voorrede. Bykans allen zynen ledigen tyd besteedde nu tiedemann aan de bespiegelende Wysbegeerte.

Omtrent deezen tyd ontving heyne aanzoek om een bevoegd voorwerp tot den post van Hoogleeraar in de Latynsche en Grieksche taale in het Collegium Carolinum te Cassel. Hy sloeg tiedemann ten dien einde voor, welke diensvolgens te Cassel wierdt beroepen. In den herfst des Jaars 1776 vertrok hy derwaarts, om zynen nieuwen post te aanvaarden. Hoewel hy nu van heyne was verwyderd, bleef daarom niettemin de eerwaardige man een waar vriend van tiedemann, en voorzag hem van menigvuldige boeken uit de welvoorziene boekery te Göttingen, waar tegen hy eene nooit verminderende liefde en agting voor heyne betoonde.

In zyne ledige uuren hervatte tiedemann, met nieuwen yver, de beoeffening van de Wysbegeerte en van haare Geschiedenis. Meer en meer begon nu zyn stelzel tot het Materialismus over te hellen; en lang zoude hy, waarschynelyk, by die denkwyze zyn gebleeven, hadde niet het geval, onder verscheiden Vreemdelingen, den diepdenkenden tetens na Cassel gevoerd, wiens Proeven hem reeds bekend waren, en wiens gesprekken en daar op volgende briefwisseling hem van zyne dwaaling overtuigden en aan zyn stelzel eene andere wending gaven. Kort daarnaa gaf hy in 't licht zyn Onderzoek omtrent den Mensch (Leipzig, 1777 en 1778, 3 Deelen) De Eerste Wysgeeren van Griekenland (Leipzig, 1780.) enz. en ondernam zynen Geest der Beschouwende Wysbegeerte.

In de lente des Jaars 1786 wierdt hy, nevens de andere Hoogleeraars van het Collegie, na Marburg verplaatst, en aldaar tot Hoogleeraar in de Wysbegeerte aangesteld. Met toejuiching gaf hy aldaar les in de Redeneerkunde, Overnatuurkunde, proefondervindelyke (empirische) Zielkunde, het natuurlyk Regt, de zedely-

[p. 725]

ke Wysbegeerte, de Geschiedenis der Wysbegeerte en van den Mensch, en verklaarde de oude Grieksche Schryvers. In zyne voorleezingen wist hy bondigheid met duidelykheid en bevattelykheid te vereenigen, en in zyn geheele gedrag omtrent zyne toehoorders vertoonde zich de opregtheid eenes hartelyk genegenen vriends.

In het gezellige leeven nam zyne opregtheid en minzaamheid iedereenen, al aanstonds, ten zynen voordeele in, en hy moest wel een prooi van gemelykheid geweest zyn, die in 't midden van den kring zyner vrienden niet in een goed humeur kon gebragt worden. In gemengde gezelschappen vermydde hy alle gesprekken over onderwerpen, de geleerdheid en weetenschappen betreffende, en door zyne ongemeene gespraakzaamheid wist hy den man van weiniger talenten zyne minderheid te doen vergeeten. Maar de schatkameren zyns vernufts opende hy alleen voor zyne vertrouwde vrienden - van welken hy, in allerlei omstandigheden en lotverwisselingen, een vriend bleef - en in deezen meer beperkten kring was zyne verkeering ongedwongen, onderhoudend en ongemaakt. Iedereen ontdekte in hem een diepen denker, en eenen man van weezenlyke geleerdheid. Hier wierdt menig schitterend en oorspronkelyk denkbeeld in een helder licht geplaatst.

Als man van letteren bezat tiedemann weezenlyke verdiensten. Van de letterkunde van Griekenland en Rome doortrokken, in alle de stelzels zoo van de oude als hedendaagsche wysbegeerte door en door bedreeven, hadt hy de doode en leevende taalen ten zynen baate, en was met de zeden en gewoonten van vroegere en laatere tyden gemeenzaam bekend. In Reisbeschryvingen was hy ongemeen beleezen, en hy koesterde het denkbeeld, om ten eenigen tyde eene uitvoerige Geschiedenis van den Mensch te schryven, waar toe hy, reeds zints hy de Universiteit verliet, schetzen en uitvoerige bouwstoffen hadt byeenverzameld. Grondig verstondt hy de Grieksche taal in alle haare tongvallen; en in 't Latyn wist hy zich sierlyk en met nadruk uit te drukken, gelyk blyken kan uit zyne Argumenta Platonis, gevoegd agter de uitgave van plato, te Tweebruggen gedrukt, uit zyne verwonderlyke Prysverhandeling, getiteld: Disputatio de Quaestione quae fuerit artium magicarum origo (Beantwoording van de Vraag over den oorsprong der Toverkunstenaaryen), en uit verscheiden Pro-

[p. 726]

gramma's, de drie, by voorbeeld, De antiquis quibusdam Musei Fridericiani simulacris, (over eenige aloude beelden in de Fridericianische Kunstverzameling). In verscheiden leevende taalen was hy even zeer bedreeven. De geschiedenis der Wysbegeerte, egter, en de proefondervindelyke Zielkunde waren zyn fort, zyn stokpaard. Talryker zouden, ongetwyfeld, zyne schriften geweest zyn, indien zyn Geest der Beschouwende Wysbegeerte minder ongunstig en onverschillig ware ontvangen geworden. Veele kleinere schriften liet hy ongedrukt liggen, om dat hy bang was geworden voor den onbeschaafden en ruuwen toon, welke onder de wysgeerige oordeelvellers in zwang was geraakt, en om dat hy te oud was geworden om zich in geleerde geschillen te begeeven.

Wat zyn wysgeerig stelzel aangaat, hadt hy, in zyne vroegere jaaren, te veel van het Leerstellige (dogmatismus), en helde, in laateren tyd, vooral wat de leerwyze aangaat, tot Twyfelaary (scepticismus) over. Zyn godsdienst bestondt in zedelyke reinheid en deegelykheid van gedrag. Aan den uitwendigen eerdienst hegtte hy geene waarde; hoewel hy, wat aangaat den grooten hoop des volks, diens voordeelen erkende. Een vyand was hy van geestdryverye onder allerlei gedaante. Hy leefde in de hoop op eenen beteren staat, en bezat eene heerschappy over zich zelven, waarin weinigen hem evenaarden.

Eene Overzetting van denon's Reizen in Opper- en Neder-Egypte, met belangryke aanmerkingen, was tiedemann's laatste letterwerk. Zyn uitwendig voorkoomen en sterk gestel scheenen hem nog veele jaaren leevens te belooven. Ondanks zyne geleerde werkzaamheden gaf hy agt op zyne gezondheid, zomtyds deel neemende aan de vermaaken van de jagt. Dagelyks deedt hy eene wandeling, zelfs in het ruuwste weêr. Dikmaals baadde hy zich. In de halfjaarige Vacantien deedt hy gemeenlyk lange uitstappen te voet, en zogt verpoozing in den kring zyner vrienden. In den winter des Jaars 1802 hadt hy ongemeen sterk gewerkt; - en deezen aanhoudenden arbeid zette hy in de Paasch-vacantie voort. Dit legde waarschynelyk den grond zyner ongesteldheid, gepaard met het ongunstig weêr geduurende de geheele Meymaand: want op den negentienden dier maand wierdt hy van eene hevige ontsteeking in de lon-

[p. 727]

gen en eene zenuwkoorts aangetast. Zyn vriend Dr. mönch bediende hem als Artz. Zomtyds hadt hy vlaagen van ylhoofdigheid, doch was op andere tyden volkoomen bedaard. Nooit liet hy eenige bekommering of belangstelling omtrent zyne herstelling blyken, maar behieldt, tot aan zyn jongste oogenblik, die helderheid van geest, welke hem ten allen tyde byzonder eigen geweest was. Hy overleedt vroeg in den morgen van den vier-en-twintigsten Mey des Jaars 1803, het vyf-en-vyftigste jaar zynes ouderdoms.