Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1804

Leevensschets van Johan Gottfried Herder.

Johan gottfried herder wierdt, in den Jaare 1741, in eene kleine Stad in Pruissen gebooren, en oorspronklyk, door zyne bloedverwanten, tot de Heelkunde bestemd. In Duitschland vordert dit beroep een verdrietig leerlingschap; hy getroostte het zich, en verkreeg aldus de kennis van de Physiologie, waar van hy naderhand eene zoo nuttige toepassing maakte. Eene heimelyke stemme, intusschen, riep hem tot eene andere loopbaane; de aandrang zyns verstands noopte hem tot zyne waare bestemming; hy omhelsde den geestelyken stand.

Bekend is het, dat in het noorden van Duitschland de inrigtingen, ter voorbereidinge tot den gewyden dienst bestemd, zeer gunstig zyn voor de oeffeningen dier jonge lieden, wien de fortuin niet zeer gunstig is geweest, doch die van natuure tot hoogere uitzigten den aandrang gevoelen. Meer dan eens hebben zy voor de republiek der letteren mannen gespaard, welken hunne omstandigheden tot een laagen stand scheenen veroordeeld te hebben. Herder levert 'er een voorbeeld van.

Spoedig maakte hy opgang: want naauwelyks hadt hy zyne Akademische loopbaane voleindigd, of de Graaf van schauenburg droeg hem het Leeraarampt op te Buckeburg, en meteen zitting in het Consistorie van den Kerkelyken Raad. Hier hadt hy 't eerst gelegenheid, om zich als Redenaar en Schryver met lof te doen kennen. In korten tyd verworf hy verdiende vermaardheid; en de Hertog van saxen weimar, die, ten zynen Hove de doorluchtigste Geleerden van Duitschland verzamelende, hetzelve, in zekeren zin,

[p. 640]

tot het brandpunt van kennisse en den regtbank van den goeden smaak heeft gemaakt, noodigde herder na zyne Hoofdstad, draagende hem, in den Jaare 1774, den post op van Eersten Hofprediker en Kerkelyken Raad. Naderhand verhief hy hem tot de waardigheid van Vice-President van het Consistorie van Weimar, die hy tot zynen dood toe heeft bekleed.

Aldus een ruim en vast bestaan genietende, leevende in de verkeering met mannen als göthe, schiller en wieland, in een tydstip van den snelsten voortgang der Duitsche letterkunde, en op eene plaats, meest geschikt om dien op te merken, van de hebbelykheid eenes aanhoudenden letterwerks en diepe overdenkinge doortrokken, oeffende herder eenen magtigen invloed op de denkbeelden en den smaak zyner Landgenooten. Door zyne lettervrugten verrykte hy gezamentlyk de Godgeleerdheid, Geschiedenis, Wysbegeerte en de Weetenschappen.

Zyne Godgeleerde Werken, zyne Leerredenen, vol verhevenheid en eenvoudige en ongemaakte godsvrugt, zyn van den geest van onverdraagzaamheid geheel ontheven; den Godsdienst zogt hy beminnelyk te maaken, door dien te doen bekend worden; hy vertoonde dien als den zedelyken onderwyzer van den mensch, het middel om de volmaaktheid te bereiken. zynen leidsman by de onzekerheden, en zyne vertroosting in de rampen des leevens. Zyne Zamenspraak over Gods Bestaan vereenigt bondige en gezonde redeneering met mannelyke en zoete welspreekendheid. De Akademie van Berlyn bekroonde veele van zyne Werken, in het openbaare prysdingen over wysgeerige vraagen; en nooit, misschien, genoot een Schryver meer van deeze soort van Akademische eere. Onder de Verhandelingen, welke zulk eene vereerende onderscheiding wegdroegen, verdient die over den Oorsprong der Taalen vooral genoemd te worden. Dezelve vloeit over van geleerde aanmerkingen en nieuwe gedagten, en verspreidt een dierbaar licht over zekere wetten van 's menschen verstandelyke vermogens, niet genoeg ontwikkeld.

De voornaamste trekken, welke herder's Wysbegeerte kenmerken, zyn, een in 't oog loopende afkeer van den geest der leerstelligheid; eene leerwyze, welke de wysgeerige weetenschappen op de beoeffening van de natuur en de kennis der geschiedenisse onveranderlyk

[p. 641]

bouwt; eene treffende zucht, om haare resultaaten met de denkbeelden, dierbaarst voor de zedekunde, en de menschelyke natuur meest vereerende, immer te doen overëenstemmen.

Getuigenis draagende van de uitsluitende en vergrootende geestdrift, in een groot getal blaakende verstanden, door kant's Leere verwekt, alsmede van de buitenspoorige aanmatigingen der leerlingen des Hoogleeraars van Koningsbergen, beschouwde het herder als zynen pligt, de Duitsche jeugd tegen deeze soort van dweepery te waarschuwen; en in zyne Metacritik wederlegde hy het nieuwe Stelzel met zoo veel gemaatigdheids als oordeels.

Te verheven van ziel was herder, te vry in zyne denkbeelden, om zich door den geest van partyzucht te laaten beheerschen; maar te veel bescheidenheids en gezond verstands tevens bezat hy, om met bitterheid de Schryvers zelve aan te vallen, die zich aanmatigden, een overheerend gezag in de letterkunde zoo wel als in de wysbegeerte te oeffenen. Intusschen moet men erkennen, dat de tegenstand, welken hy aan den veldwinnenden aanhang (van kant) boodt, veelen zyner Landgenooten wendig maakte, om zynen verdiensten regt te doen wedervaaren.

Zyne Schets eener Wysgeerige Geschiedenisse van het Menschdom zouden alleen genoeg zyn, om herder's regt van aanspraake op letterroem te verzekeren. Grootsch is het ontwerp diens Werks, de uitvoering ryk en sierlyk, hoewel, misschien, niet volledig in de bewerking. Hy beschouwt het menschelyk geslagt in betrekking tot de verblyfplaats, hetzelve aangeweezen, de bestemming, voor hetzelve verördend, tot de natuurlyke of zedelyke oorzaaken, welke deszelfs ontwikkeling bespoedigen of vertraagen, en, eindelyk, tot het algemeene stelzel van 't heeläl. Alle de gevolgen, tot welke hem zyne vergelykingen den weg baanen, dienen ter bekragtiginge van de zaak der deugd, en ter handhaavinge van de waardigheid der menschelyke natuure.

Den zelfden geest ademen zyne Brieven ter bevorderinge der Menschelykheid. Zy waren bestemd, om in de ziel des Leezers, door eene gelukkige keuze van beelden, den smaak voor het waare en het schoone aan te kweeken en te doen werkzaam zyn; de geestdrift ten

[p. 642]

behoeve van zedelyke deugd, of 't geen goed is, in naauw verband te brengen met de indrukzelen, door werken van smaak en verbeeldinge voortgebragt. Hy was van meeninge, dat de gelyktydige aankweeking van deeze onderscheidene vermogens, en hunne bestendige harmonie, in weezenlyke vereeniging stonden met 's menschen natuur en bestemming; en dit denkbeeld, 't welk zynen geest gestadig onledig hieldt, wordt, op zyne wyze, onder de gedaante van Brieven voorgedraagen.

De eerwaardige gedenkstukken der Hebreeuwsche Dichtkunde vonden in herder een bekwaamen tolk en geleerden uitlegger. In eene oordeelkundige Verhandeling over het Grieksch Puntdicht merkteekent hy die soort van lettervrugt met zoo veel vernuft als smaak. Met een gelukkigen uitslag volgde hy verscheiden dier opstellen in het Hoogduitsch naa; welke taal hy daarenboven verrykte met eene verzameling van Volksliederen en Gezangen, uit de aloude Schotsche, Engelsche, Spaansche en andere Dichteren vertaald.

Zyne Adrastea, het laatste zyner Werken, in de uitgave van 't welk hy zoo ongelukkig wierdt gestoord, bevatte een algemeen overzigt van de Letterkunde en Wysbegeerte der jongste Eeuwe. 't Geen alle de pennevrugten deezes Schryvers byzonder kenmerkt, is eene onveranderlyke edelheid van gedagte en uitdrukkinge; eene leevendige en schitterende verbeeldingskragt; ongedwongenheid, rykheid, verscheidenheid. Met regt, misschien, heeft men hem betigt van wydloopigheid, te veel beeldrykheid, en te weinig kieschheid in de keuze van spreekwyzen en wendingen.

Niets, egter, verspreidt zoo veel eer en luister over herder's letterkundige loopbaane, als het zedelyk doel, welk hem bestendig bezielde, zyne liefde voor de deugd, in zyne kleinste schriften doorstraalende. Indien zy aanspraak op roem hebben, die met een goeden uitslag de geleerdheid gekweekt hebben, hoe veel meer verdienen zy denzelven, die de letterkunde tot haare waare en verhevene bestemming hebben terug gebragt! Het geheele leeven deezes vriends des menschdoms wierdt van den zelfden geest bezield. Zyn hart stondt immer voor de ongelukkigen open; zyne zeden waren zuiver, zyne verkeering aangenaam. Vriendschap hadt zyn leeven veraangenaamd, en traanen van dankbaarheid stroomden over zyn graf.