Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1804

Vrye en rechtmaatige gedagten over de kerk-hervorming.

(Ontleend uit john bigland's Letters on the Study and Use of Ancient and Modern History.)

Wanneer wy de uitwerkzels der Kerk-hervorminge, die allerbelangrykste gebeurtenis voor het Menschdom, uit zeker oogpunt beschouwen, zullen wy ontwaaren, dat dezelve, naa het stillen der eerste en hevige beweegenissen, daar door veroorzaakt, niet weinig toebragt tot verbetering en uitbreiding van 's menschen geest, niet alleen door dien te ontheffen van het ondraaglyk gezag, voorheen over denzelven uitgeoefend door hun, die zich in het Godsdienstige daar over een uitbundig gezag aanmaatigden, maar ook door de diepzinnige en geleerde naspeuringen, uit deeze Godsdienstgeschillen herkomstig; naardemaal, in alle onderwerpen van naspeuring, de stryd en aanstooting van verschillende be grippen, om zo te spreeken, nieuwe vonken van

[p. 580]

vernuft doet te voorschyn komen, en nieuwe lichtstraalen verwekt voor den naspeurenden geest.

Moeilyke onderzoekingen van ingewikkelde onderwerpen doen, door het beoefenen der verstandlyke vermogens, het verstand rypen en in sterkte toeneemen. De zaaken worden beschouwd in een nieuw licht, - een licht, waarin zy zich niet zouden hebben voorgedaan, waren zy niet, ter onderscheidener en naauwkeuriger beschouwing, blootgesteld, door deeze verstandsoefeningen, - waren zy niet voorgekomen, vergezeld van een sleep daar aan verknogte denkbeelden, welke men anderzins niet in verband zou gezien hebben. Wanneer eenig vraag of geschil-stuk zich zo belangryk voordoet, dat hetzelve een voorwerp worde van algemeene naspeuring en onderzoek, verschaft het leezen en spreeken daar over nieuwe denkbeelden, die vervolgens geschikt en vereenigd worden. In deezer voege worden 'er nieuwe verbintenissen in 's menschen geest gevormd, waar door zich de kring van der menschen kundigheden uitbreidt en de voorwerpen vermenigvuldigd worden.

Het waakend, oplettend en naauwtoeziend oog van party, altoos gereed om het gedrag der tegenstanderen na te gaan en eene daar mede gepaarde vaardigheid om het naakt en bloot te leggen, bragt eigenaartig te wege, dat de Geestlykheid der onderscheidene Partyen en Secten onder de Christenheid omzigtiger en geregelder in hunne zeden zich aanstelde, dan vóór deeze Godsdienst-geschillen plaats greep. Het was, in de daad, volstrekt noodzaaklyk geworden, dat de Geestlykheid van allerlei benaamingen, onder de Christen-godsdienst-belvderen, derzelver zedelyk gedrag in zamenstemming bragt met het eerwaardig character door hun om zich zelven, en de Party, die zy aanhingen, niet bloot te stellen aan de veragting en berisping hunner tegenstanderen; - eene maate van om en voorzigtigheid, waarvan zy de noodzaaklykheid niet zo zeer en zo merkbaar misschien zouden gevoeld hebben, waren 'er geene Partyen geweest, voor welker berisping en openbaare tentoonstelling zy vreesden. En het is eene daadzaak, die bezwaarlyk door eenig oplettend beschouwer deezes onderwerps zal in twyfel getrokken worden, dat de Geestlykheid van de geheele Christen-kerk, zamengenomen, kundiger, geleerder en zediger ge-

[p. 581]

worden is, dan zy zou geweest zyn, hadden deeze geschillen en daar uit voortvloeiende verdeeldheden geene plaats gegreepen.

Verschil in Godsdienst-begrippen onder de menschen is onvermydbaar. Lieden, die nimmer denken, en die een zo verbaazend groot aantal uitmaaken, berusten, 't is waar, stil en vadzig in de Begrippen, hun als Geloofsbegrippen voorgesteld; het gros des menschdoms geeft toestemming aan Leerstellingen, welke 't zelve eigenlyk niet gezegd kan worden te gelooven, dewyl zy 'er nimmer op dagten, noch ooit poogden, zich van derzelver waarheid, op eenen toereikenden grond, te verzekeren: doch het is, in de natuur der zaake, volstrekt onmogelyk, dat denkende Menschen allen eveneens zouden denken over eenig onderwerp van eenen zamengestelden en ingewikkelden aart, 't welk met geene mogelykheid onder het bereik der zinnelyke bevatting kan gebragt worden.

Het onderscheid van Godsdienst-begrippen kan met dit alles geene nadeelige uitwerkzelen hervoortbrengen, indien de menschen, de vryheid van geweeten voor zichzelven eischende, ook aan anderen het zelfde regt - een regt zo onbetwistbaar - toekenden: maar het is een bejammerenswaardig stuk, dat de helsche geest van onverdraagzaamheid en vervolging, ter oorzaake van den Godsdienst, niet byzonder eigen geweest is aan eene enkele Party of Secte, maar zich, op eene heillooze wyze, gemengd heeft in bykans elk stelzel van Godsdienst-begrippen. Zy, die, ten eenigen tyde, de luidstklinkende jammerklagten aanhieven over de vervolgingen hun aangedaan, maakten maar al te zelden zwaarigheid om die anderen aan te doen; en, als zy zich met gezag en magt bekleed zien, vinden zy welhaast een voorwendzel om dat bedwang aan anderen te willen opleggen, waarover zy voorheen zo zeer klaagden.

Maar, hoe zeer de menschen zichzelven in dit stuk mogen bedriegen, alle voorwendzels van gods Eer te bevorderen, de belangen der Kerke of van den Godsdienst te handhaaven, door het omhelzen en te werk stellen van maatregelen der Onverdraagzaamheid, welke ook, zyn beuzelagtig en van geene inwendige waarde, die proef kan houden by den denkenden Christen.

[p. 582]

God kent de zwakheid en de geringe maate van vatbaarheid zyner eindige schepzelen; Hy weet binnen hoe enge perken 's menschen vermogens omschreeven zyn. God ziet met een oog vol medelydens neder op de dwaalingen, alleen ontstaande uit een verkeerd begrip en niet welwikkend oordeel, en die geen grond altoos hebben in de verkeerdheid van den wil. - Zal dan de zich veel aanmaatigende Mensch, dat ik zo spreeke, de weegschaal der Regtmaatigheid uit de hand zyns Maakers rukken, onderdrukking en wreedheid pleegen in den naam van den god der Liefde en der Genade? Hebben deeze overweldigers van het Godlyk Regt des Oordeels geene straffe te wagten, geëvenredigd aan hun stout en boos bestaan?

De tegenwoordige Eeuw, nogthans, geeft ons gelukkig een vooruitzigt, zeer verschillende van de tooneelen, vertoond in de dagen van Geestdryvery en Bygeloof; en wy mogen, uit eenige verschynzelen, die zich opdoen, verwagten, dat de verschillende Secten en Benaamingen, hoe zeer zy in kleinigheden van begrippen verschillen, en zich onderscheiden door het plegtig gedeelte hunner Godsvereeringe, meer en meer zamenstemmen in vryheid van gevoelens, en een geest van Verdraagzaamheid in zaaken van den Godsdienst, welks gelyk men, in eenig vroeger tydperk, te vergeefs zou zoeken.