Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1804

[p. 422]

Echt bericht, betreffende de mislukte onderneeming der luchtreize van de heeren L.S. Loude en A. Hopman.

(Medegedeeld door a. fokke simonsz. te Amsterdam.)

Dit doorgaands alle groote en veel geruchtsmaakende onderneemingen door het Publiek naar derzelver uitslag beoordeeld en gewaardeerd worden, behoeft, daar de ondervinding zulks dagelyks leert, geen verder betoog, zo min als de waarheid, dat de in de Theorie zeer naauwkeurig berekende werktuigkundige Proefstukken, dikwyls, in de Practyk, door byzondere bykomstige toevallen, aan mislukking onderhevig zyn. Van beide deze waarheeden heeft de mislukte Proefneeming met een' Luchtweegkundigen Bol, of Aërostatische Machine, door de beide Natuur- en Werktuigkundigen loude en hopman te Haarlem vervaardigd, en geschikt om alhier te Amsterdam met denzelven eene Luchtreize te onderneemen, onlangs de onwraakbaarste bewyzen opgeleverd.

Eene hier te lande nog door geene Inwooners gewaagde, en in heuren aart zo gewigtige onderneeming, wekte, zo dra de tyd, tot derzelver uitvoering bepaald, naderde, de algemeene oplettendheid op; alhoewel men 'er, by de eerste aankondiging, weinig werks van gemaakt hadde; zo dat de Inschryving, in verre na, niet aan het oogmerk beändwoordde. Het is ieder bekend, hoe sterk de toeloop, zo wel uit deze Stad, als van alle omliggende plaatzen, geduurende de dagen der herhaalde aankondiging van het voortgaan der Reize, geweest, en tot hoe hoog een graad het misnoegen der teleurgestelde menigte gereezen is; waarom wy onnoodig oordeelen, daaromtrend verder uit te weiden; zullende ons, uit hoofde van het kort bestek, 't welk wy voor dit verslag in dit Maandwerk kunnen inruimen, alleen bepaalen tot eene korte, onpartydige en op de waarheid gegronde voorstelling van den oirsprong en de verdere behandeling dezer Proefneeminge, gelyk die ons, door onpartydige en de geheele toedragt der zaake van den beginne voor oogen gehad hebbende getuigen, opgegeeven, en door onderlinge vergelyking derzelven als waarheid gebleeken is. Wy achteden dit te meer noodzaaklyk, daar de zeer verschillende berichten, verkeerde opvattingen, onkundige oordeelvellingen, kwaade vermoedens, en daar uit ontstaande dwaalingen, in dit geval, de eer der Natie, in het onderneemen der Proefneemingen van dien aart, ten hoogsten ongunstig zyn.

[p. 423]

Abraham hopman, geboortig van Leyden, doch thands woonachtig te Haarlem, alwaar hy, tevens met een Compagnon, een Fabriek in Bonten en Gaazen op heeft, en louis samuel loude, geboortig van Breda, zyn beiden liefhebbers en beoeffenaars der Natuur- en Werktuigkunde, de eerstgenoemde een Physische Instrumentmaaker en de laatstgemelde een onderwyzer in de Natuurkunde, welke ook met een Cabinet van Natuurkundige Werktuigen rondreist, en hier en elders in het publiek Physische, Electrische, Galvanische en Mechanische Proefneemingen verricht.

Beide deze persoonen kwamen met elkander in kennis en omgang, by gelegenheid dat loude, in de maand Juny des voorleden jaars, te Haarlem zyn Cabinet openstelde; welke Proeven hopman met eenige Heeren, behoorende tot een Physiesch Collegie te Haarlem, een en andermaal bywoonde, en zeer voldaan zynde over de bekwaamheid, waarmede loude zyne Proefneemingen verrichtte, nader kennis met hem maakte, hem inzonderheid onderhoudende over zyne leer, betreffende de loopstreek der Electriciteit, waarin hopman in gevoelen met loude verschilde, daar de eerstgenoemde de meening van den Heere lugt^(*), ‘dat 'er geene aanvoering van Electrieke stoffe door den grond enz. plaats heeft,’ beweerde, terwyl de andere van een tegengesteld gevoelen was. Zy zagen en spraken elkander voords dikwyls, doch meest over de samenstelling van natuurkundige werktuigen.

Ter zelver tyd bevond zich ook te Haarlem zekere adams, welke bekend maakte, dat hy een' Luchtbol zoude oplaaten. Dit voorval gaf weder nieuwe stoffe tot hunne onderlinge gesprekken, in welken loude aan hopman verhaalde, dat hy, in het voorleden jaar, zelf met een' Luchtbol zoude zyn opgegaan, in welk voorneemen hy ondersteund zoude zyn geworden door twee Heeren te Nymegen, als zynde loude aldaar te dier tyd woonachtig; dan dat zyne Huisvrouw 'er toen zo sterk tegen was, dat de onderneeming daardoor was blyven steeken. De Heer hopman, door dit gesprek aangemoedigd, gaf toen reeds zyne genegenheid te kennen, om insgelyks zodanig eene Luchtreize wel eens te willen onderneemen. Men besloot dus een' papieren Balon, volgends de inrichting van montgolfier, te vervaardigen; en, deze gereed zynde, nam men te Overveen, slegts in 't byzyn van zes persoonen, daarvan eene proef, met dat goed gevolg, dat de-

(*) Zie, omtrend het gevoelen van lugt, Vaderl. Letteroeff. voor 1801. No. XI.

[p. 424]

zelve in vyf minuuten geheel gevuld of uitgezet was, en met zo veel snelheids naar boven steeg, dat het koord, waarmede men hem meende vast te houden, brak, en de Bol, by Bloemendaal, op het Bosch van den Heere van vollenhoven nederkwam. Natuurlykerwyze werd de Bol door dezen val beschadigd; en, daar deze proefneeming op Vrydag namiddag geschiedde, was de Balon op den daarop volgenden Zondag, als wanneer 'er eene publieke proeve mede genomen zoude worden, schoon wel gerepareerd, echter nog niet volkomen droog; zo dat deze proef niet zo wel als de voorige slaagde, wyl verscheiden gaatjens, die, door het vallen van den Balon op de boomen, 'er in geraakt waren, te veel lucht deeden ontsnappen. Een andere Balon van dezelfde stoffe, in de Beverwyk opgelaaten, voldeed zeer aan het verlangen der aanschouwers.

De redenlyk goede uitslag dezer Proefneemingen deed hopman besluiten om een' zyden Balon te vervaardigen, waarmede zy beiden eene Luchtreize zouden kunnen onderneemen. Hoe zeer dit nu eene in allen deele gewigtige en kostbaare onderneeming ware, en de beide Huisvrouwen der onderneemers even sterk 'er tegen waren, besloot men wederzyds tot dezelve, en stelde de Vrouwen, door herhaalde proeven met kleine Luchtbollen, van vlies vervaardigd, in zo verre te vrede, dat ze derzelver toestemming aan de groote onderneeming gaven. Men ging, van dat oogenblik af, met vlyt aan het werk; al het noodige tot de samenstelling van den Balon, welken men op 31 voeten diameter bepaalde, (daar die, waarmede de Heer blanchard hier te lande eene Luchtreize gedaan heeft, slegts 26 voeten diameter bedroeg) werd byeengebragt; en wel koos men deze grootte opzettelyk daarom, om eene aanzienlyke hoeveelheid ballast te kunnen medevoeren, het welk de voorzichtigheid, in dit, met zo eene groote menigte Wateren doorsneden Gewest, aanraadde, ten einde, in gevalle van te spoedige daaling, boven een of ander Water, den Balon door uitworp weder te kunnen doen ryzen. Omtrend 800 Ellen beste Italiaansche Taf werden ter vervaardiging van dezen Balon aangekocht, op den grooten Zolder der Concertzaal te Haarlem op raamen uitgespannen, met een zeer leenig vernis, bestaande uit Gum Copal en Elastieke Gum van Cayenne, vermengd met lynolie, bestreeken, en voords zodanig bearbeid, dat alles tegen het daarop volgend voorjaar in gereedheid was.

Reeds in de maand April dezes jaars werd de nu geheel gereed zynde Balon van Haarlem naar Amsterdam, waar de Proefneeming en Luchtreize geschieden zoude, overgebragt. Men had, ter goedmaaking der onkosten, eene Inschryving geopend, by welke men beloofd hadde, in gevalle van mislukking, het geld aan de Intekenaars terug te zullen geeven; het welk ook, blykends eene Advertentie in de Amsterdamsche Courant van den 12 July ll., geschied is. Hoe zeer nu ook deze Inschryving

[p. 425]

in verre na niet aan de gemaakte en nog te maakene onkosten voldeed, besloot men echter met de onderneeming voort te gaan; en, ter goedmaaking der kosten, zo van bedienden als anderszins, als ook om de zaak meer en meer bekend te maaken, en ieder gelegenheid te geeven om alles naauwkeurig te kunnen beschouwen, ging men 'er toe over, om den Balon met zyn toebehooren, tegen betaling van 6 Stuivers, publiek te laaten bezichtigen. Men sloeg derhalven, op een Land, achter of ter zyde van de Herberg Braamenburg, op den Overtoomschen Weg, eene houten Loots op, waarin men den Balon ophing, en, door middel eener groote blaasbalg, met gewoone Dampkringslucht opvulde en deed uitzetten; doch reeds toen bevond men, dat het lang te samen gevouwen liggen de vernis van de op elkander gepakt geweest zynde baanen op sommige plaatzen aan elkander had doen kleeven, waardoor reeds eenige beschadiging aan den Balon, door de aankleeving en losrukking der vernis, bespeurd, maar echter zorgvuldig gestopt en voorzien werd. Men besloot denzelven nu weder geheel over te vernissen; dit, echter, werd niet in het werk gesteld, voor dat de tyd der Proefneeming naderde; door welk verzuim de versche vernis, by de vulling van den Bol nog niet genoegzaam gedroogd zynde, op verscheidene plaatzen aan de oude vernis zo sterk kleefde, dat de Taf met eenige kracht van elkander afgerukt moetende worden, almede eene oorzaak tot het mislukken der Proefneeminge daargesteld schynt te hebben.

Inmiddels werd den Heeren hopman en loude by zekere gelegenheid aangeraaden, den Bol tot een' minderen prys te laaten bezichtigen; waartoe zy echter niet konden overgaan; schoon zy, uit hoofde der vriendelyke behandeling van de Regeering van Nieuweramstel, besloten, den Bol twee dagen achtereen ten voordeele der Armen van Amstelland te laaten bezichtigen, op dat ook minvermogenden gelegenheid zouden hebben, denzelven van naby te kunnen bezien; welke schikking (volgends bericht) eene somma van tweenonderd en agttien Gulden aan gemelde Armen heeft opgebragt.

Na verloop van deze beide dagen, besloot men, den Balon weder van de Dampkringslucht te ontlasten, de Loots af te breeken, en al het noodige ter vulling gereed te maaken. Men kondigde den dag der afreize, onder zekere bepaalingen, tegen Woensdag den 4 July l.l., 's namiddags ten vyf uuren, aan; doch, wyl de wind toen al te hevig was, werd zulks tot den volgenden dag uitgesteld. Des avonds bedaarde de wind, met een' ryzenden Barometer; 't welk den onderneemeren hoop gaf, hunne reize des anderendaags te zullen kunnen aanvangen. Beiden waren ook reeds des morgens ten half vier uuren by de hand, ten einde alles ten gestelden tyde in gereedheid te kunnen hebben; wanneer zy tegen zes

[p. 426]

uuren eenige wolken in het Westen zagen opkomen, die hunnen moed grootelyks deeden daalen, wyl de wind meer en meer opwakkerde, en zo sterk de overhand nam, dat de Bol sterk geslingerd werd, en zy genoodzaakt werden, het werk tot drie uuren in den namiddag te laaten berusten. Toen was de wind, hoewel veel bedaard, echter nog zo sterk, dat eenige lieden hun aanraadden, het werk te staaken; daar de Bol door het slingeren ook bereids weder veel geleden had, en de vulling zeer traag vorderde, schoon men die op de best mogelyke wyze, en met in acht neeming der juiste betrekkelyke maaten van specie, verrichtte; waaruit men zeekerlyk besluiten moet, dat 'er nog onzichtbaare beschadigingen, het zy in de plooijen, of elders, plaats hadden. Men besloot dus eindelyk, ziende dat het niet mooglyk was, in den korten tyd, die nog ter vulling overbleef, zo veel luchts, als daartoe vereischt werd, te maaken, aan de vergaderde menigte te berichten, dat de Balon dien avond, zynde het toen bereids negen uuren, niet zoude opgaan. De meesten der aanschouwers vertrokken, hoewel onvoldaan, echter vreedzaam; terwyl anderen zich zeer onrustig gedroegen, en zelfs dreigden, de beide onderneemers te steenigen; dan de krachtdaadige adsistentie van den Wel Ed. Heer stockelaar van eyk, als ook van den Stads Commandant, belette, dat men aan hun of hunnen Balon eenig leed konde toebrengen.

De nu omtrend half gevulde Balon moest, in dezen staat, den nacht over blyven hangen; 't welk, natuurlykerwyze, een groot verlies en verteering der Lucht, die reeds in denzelven beslooten was, moest veroorzaaken; zynde 'er reeds 13 van de 25 flessen Zwavelzuur, die voorhanden waren, onder de directie van loude gebezigd, welke, op verzoek van hopman, het werken aan den Balon zelven gestaakt hadde, na reeds twee scheuren (voorzeeker by ongeluk en in drift) in denzelven gemaakt te hebben, die echter terstond weder voorzien werden. - Des anderendaags, zynde Vrydag, begon men, omstreeks den middag, nu onder opzicht van hopman, met de verdere vulling, die nu op eene gewenschte wyze slaagde, en den Balon aanmerkelyk deed uitzetten; doch daar men den voorigen dag meer dan de helft der voorhanden zynde Vitriool vruchteloos verspild hadde, was 'er nu welhaast gebrek aan dit hoogstnoodzaaklyk ingrediënt. De Heer hopman bragt het echter met de nog overgebleveene 12 flessen Zwavelzuur zo verre, dat de Bol zeer aanzienlyk uitgezet werd, en reeds des namiddags om één uur zulk eene ryzing bekwam, dat de Schuit, die met zyn kurken langhouten 138 ponden woog, benevens nog een' zak met zand à 44½ ponden, met eenige kracht moest worden tegengehouden; zynde 'er alstoen ook in zyn geheel gebruikt

[p. 427]

4658 ponden Zwavelzuur, het gene meer dan te veel was om de tot den Bol noodige lucht op te leveren; waaruit klaarblykelyk is, dat 'er den dag te vooren een of meer openingen in den Bel moeten geweest zyn Jammer was het, dat de proefneemers op dit tydstip geen meer Zwavelzuur voorhanden hadden, alzo hopman alsdan zeeker de reis zonde ondernomen hebben. Zelfs wanneer men reeds vernomen had dat het Zwavelzuur verbezigd was, verzogt de Heer hopman aan loude, hem alleen te laaten vertrekken; dan deze hiertoe niet kunnende besluiten, stelde hopman voor, dat het Lot 'er over beslissen zoude: dit, ondertusschen, besliste (naar 't scheen tot groot leedwezen van hopman) voor den persoon van loude; die zich dan ook tot de reis gereed maakte; echter op dat tydstip wat te lang draalde, en mogelyk niet vooronderstelde dat de Bol zo spoedig van zyn lucht zoude verliezen; 't welk gebleeken is, dat (welligt door eene nog niet ontdekte beschadiging) plaats had, als kunnende de Bol den Heer loude, toen hy eindelyk gereed was, met de Schuit, die van mandenwerk samengesteld was, en derzelver toebehooren, zelfs zonder eenigen ballast niet meer opligten. Hopman raadde hem derhalven, zich voor ditmaal in een Wynmand of iets dergelyks, dat ligter dan de Schuit ware, te begeeven, en dan slegts daarmede op een' korten afstand voord te gaan; doch loude scheen hiertoe geen' lust te hebben, en beandwoordde dit voorstel, volgends geloofwaardige berichten, woordelyk: Ik wil op die wys den hals niet breeken. Hopman, vol yvers om de reize te doen, verzocht om eenig ligt samenstel, dat hem slegts draagen konde. Hierop zocht een der bedienden eene oude Kinderwieg, zynde al het gene, wat hy van ligt mandenwerk zo spoedig had weeten te bekomen; en hoewel hopman zich, op dat oogenblik, mooglyk in dat gebrekkig voertuig gewaagd zoude hebben, werd dit stuk echter te zwak bevonden, alzo de bodem 'er weldra dreigde uit te vallen. Een ander kwam inmiddels met een klein Mandjen, alwaar men naauwlyks de beenen in konde bergen, aandraagen; tot dat hopman eindelyk in allen haast eene Mand zocht, met welke hy door drie à vier Heeren, die zyn voorneemen voor al te gevaarlyk hielden, doch te vergeefs, tegengehouden werd. Zyne Huisvrouw, die by alles tegenwoordig, en 'er nu zeer voor was, dat heur Man de reis zoude onderneemen, nam reeds, met alle tekenen van goed vertrouwen en vooruitzicht, afscheid van hem. Hopman, de Mand zo spoedig mogelyk aan den Balon vastgemaakt hebbende, stapte, zo het scheen met een blyde hoop, in dezelve; dan de Bol, losgelaaten zynde, wilde (als weder veel luchts inmiddels verlooren hebbende) nu in het geheel niet meer ryzen. Daarop wierp hopman alles, wat hem bezwaarde, tot zyn

[p. 428]

Jas toe, van zich af; doch almede zonder vrucht. Intusschen kwam loude niet meer ten voorschyn.

Hoe zeer 't nu ook nog geen drie uuren in den namiddag ware, en men beloofd hadde, den Balon tegen vyf uurente zullen doen stygen, besloot hopman, die nu van zyn Reisgezel verlaaren en geheel aan zich zelven overgegeeven was, om de vergaderde menigte ten minsten met het oplaaten van den Balon alleen te voldoen; daar zulks door langer toeven geheel onmooglyk scheen te zullen worden, wyl dezelve zo sterk en zichtbaar verminderde, dat ze welligt ten vyf uuren niet meer, immers niet zeer aanmerkelyk, zoude gesteegen zyn. Hy besloot dus, daar hy nu van de volstrekte onmooglykheid, om zyn voorneemen te kunnen uitvoeren, overtuigd was, den zo kostbaaren Bol aan deszelfs lot over te laaten.

De Balon rees daarop zeer staatig, den cours neemende ten Z.Z. Westen, en steeg aldus in de hoogte, tot hy de wolken doorboorde. Hier trof hy, naar 't schynt, eene andere windstreek aan, die hem Oostwaards voerde, tot dat hy ten eenemaal uit het gezicht geraakte.

De Bol, nu des Vrydags middags ten drie uuren opgelaaten zynde, heeft zich, (volgends echte berichten) reeds om half vyf uuren, boven de Stad Lochem (by Zutphen), in de gedaante eener Zon, van eene schynbaare grootte van 2 voet middellyns, vertoond, en is omtrend half zes uuren, anderhalf uur van Lochem, nedergedaald, alwaar hy door eenige Landlieden is tegengehouden, tot dat de Wel Ed. Heer Mr. h.j. raedt, Officier van het Scholtambt Lochem, hem opeischte, op een Kar ten zynen huize deed brengen, en op een Zolder aldaar te droogen deed leggen; zynde de Bol door deze voorzichtige behandeling, tot groot genoegen van hopman, nog al vry ongeschonden gebleeven; zo dat deze, hoe ongelukkig zyne onderneeming nu ook moge uitgevallen zyn, echter nog bestendig den lust laat blyken om dezelfde proef te herhaalen, en dus in den roem der welgeslaagde Luchtreizigers te deelen. Of zulks nog plaats zal hebben, zal de tyd leeren. Intusschen blykt uit een en ander genoegzaam, dat niet de hoedanigheid der specie, welke van de beste en kostbaarste was, noch ook de wyze van vulling, die echter mooglyk nog wel zuiniger te bewerkstelligen geweest ware, maar de menigvuldige beschadiging van den Bol, zo door den wind als andere toevallen, de voornaamste oorzaak der mislukking dezer Proefneeminge geweest is.