Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1804

[p. 344]

Proeve eener opheldering van 's menschen oordeel, aangaande het doelmatige in de Natuur. Door J.E. Doornik, Med. Doct. te Amst. Te Amsterdam, by L. van Es, 1803. In gr. 8vo. 104 bl.

De Mensch, de werken der Natuur beschouwende, is doorgaands genegen, in dezelven eene zekere doelmaatigheid, eene strekking naar zeker einde, op te speuren. Immers, daar de menschelyke daaden en gewrochten altyd tot zeker einde ingericht zyn, is het hem niet mogelyk, daaden of gewrochten, zonder eenig doel of einde, te kunnen denken. Alles, dus, wat in de Natuur aan zyn verstand als daad of gewrocht voorkomt, moet ook, naar zyne denkwyze, een doel of einde hebben. Dikwyls slaagt de Mensch, in het bepaalen dier doeleinden der Natuur, naar zyn genoegen, en bevredigt daardoor eenigzins zyne zucht tot het doorzien van het groote Plan der Scheppinge, al is 't dan ook maar in eene enkele byzonderheid: dikwyls, echter, doen 'er zich verschynselen in de Natuur op, waarover hy niets doelmaatigs beslissen kan; somtyds ook zulke, welke zyne bereids gevormde bepaalingen tegenspreeken. Wat is de oorzaak dezer verscheidenheid in de gevolgen zyner redeneeringen? Deze Vraag, naar geleide van kant's Critiek der Oordeelskracht, volgends het Beginzel der Oogmerken, (Judicium Teleologicum) te beschouwen, ‘het Idé van Doelmatigheid, hetwelk den Mensch vergezelt in zyne bespiegelingen der Natuur, op eene zo duidelyk mogelyke wyze te ontwikkelen, en aan te toonen hoe wy ons oordeel aangaande dit Idé moeten regelen, om niet in tegenstrydigheden met ons eigen kenvermogen te geraken,’ is de bedoeling, welke de Aucteur, by het uitgeeven dezer Proeve, op het oog gehad heeft.

De Aucteur noemt dit zyn werk, volgends zyne eigene woorden, daarom eene Proeve, uit overtuiging dat een ander veelligt dit stuk beter zou kunnen behandelen.

In eene korte Inleiding stelt de Schryver de zucht van den Mensch, tot onderzoek en kennis van al wat hem op Aarde omringt en in den Starrenhemel zyne aandacht wekt, op eene krachtige wyze en in sierlyke bewoordingen, welke ook door het geheele Werkjen gebezigd worden, voor; noemende de vergedreevene poogingen, om aan deze zucht te voldoen, een waakend droomen; daar de Mensch, schoon van zig zelven bewust, in een verblyf van loutere schaduwbeelden omdoolt; terwyl deze Idéen verkeeren omtrend begrippen, welken boven de ervaaring zyn; waardoor deze oordeelen geene stellige (constitutive), noch voorwerpelyke (objective) kunnen weezen, maar voor den oordeelenden alleen onderwer-

[p. 345]

pelyke (subjective) en regelende (regulative) kunnen zyn, en dus van geene betekenis op dingen buiten ons, maar alleen voor onze inwendige reflectie over de genoemde Idéen.

Op deze stelling rust vervolgends de Verhandeling zelve, welke in twee Afdeelingen, die weder in Hoofdstukken geschift zyn, verdeeld is. De eerste derzelven draagt ten opschrift: ontleeding van de beoordeeling, volgends het Beginset der Oogmerken; en het tweede: Regelen ter voorbereiding der tegenstrydigheden, in welken ons oordeel, aangaande het idé van doelmatigheid, kan vervallen.

In het eerste Hoofdstuk der eerste Afdeeling bewyst de Schryver, dat het Idé van Doelmatigheid niet uit de Natuur, als hoofdbegrip van zinlyke voorwerpen, ontwikkeld kan worden; en grondt deszelfs bewys voornaamlyk daarop, dat wy de dingen niet zien, zo als zy in zig zelven zyn, maar zo als zy ons verschynen; daar wy alleen de verschynselen (Phenomena), doch niet den grond derzelven (Noumena), door onze ervaaring, kunnen waarneemen. Het tweede Hoofdstuk draagt ten opschrift: Beginsel, volgends welk het Idé aangaande Natuurdoelmatigheid ontwikkeld wordt; en bewyst de noodzaaklykheid van onderwerpelyke en regelende beginselen, om behoedzaam, volgends de strekking onzer reflecteerende oordeelskracht, voorwaards te gaan, en hier door onze natuurkennis, volgends aanwyzing van het beginsel van doelmatigheid, te verwyden; evenwel onbeslist laatende, of, het geen wy volgends hetzelve beoordeelen, opzetlyk oogmerk der Natuur zy. Het derde Hoofdstuk dezer Afdeelinge bewyst, dat de verbinding van ongelyksoortige Beginselen eene voornaame oorzaak van dwaling, in onze beoordeeling der Natuur, is.

In het eerste Hoofdstuk der tweede Afdeeling ontwikkelt de Aucteur de tegenstrydige aanwyzingen der Oordeelskracht; en in het tweede de Tegenstrydigheden der verschillende Stelzelen, van de vorige Wysgeeren, aangaande het Idé van Doelmatigheid; waarby de gevoelens van epicurus en spinoza, als voorstanders van een soort van Idealismus, en die der voorstanders van het Realismus, ontwikkeld worden. Eindelyk bevat het derde en laatste Hoofdstuk de vereeniging van het algemeen Mechanismus der Natuur, met het Idé van Doelmatigheid.

Voords wordt deze Proeve met een kort Aanhangsel beslooten, waarin de voorgaande opmerkingen in een beknopt geheel by elkander vervat zyn, en vastgesteld wordt, dat de doelende oorzaaklykheid in de diepste schuilhoeken van ons denken verborgen ligt; dat wy dezelve, uit ons zelven, uit de hoogste beginselen onzer Reden voordbrengen.

Zy, die in de beginselen of gronden der Kantiaansche Wysbegeerte slegts eenigzins ervaaren zyn, en dus de onderscheiding van Zinlykheid, Verstand en Reden in ons kenvermogen be-

[p. 346]

hoorlyk weeten te maaken, zullen de redeneeringen, in dit Werkjen gebezigd, zeer gegrond en bevatlyk vinden. De styl is bevallig en zelfs sierlyk en bloemryk, waardoor deszelfs leezing veraangenaamd wordt; en alles wordt beslooten met eenige Coupletten van het fraaije Dichtstuk van Mr. j. kinker, betyteld God en Vryheid, voorkomende in het IIIde Deel, No. VII. bladz. 16, van het Magazyn der Critische Wysbegeerte, uitgegeven door p. van hemert.