Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1804

[p. 248]

Lektuur by het Ontbyt en de Thetafel. Uitgegeven door Paulus van Hemert. 1ste Stuk. Te Amsterdam, by M. Schalekamp, 1804. In gr. 8vo. 162 bl.

Wanneer scherpzinnig oordeel, zuivere smaak, grondige geleerdheid en leevendig vernuft zich eenmaal gelukkig vereenigd vinden in den menschelyken geest, en dan nog dienstbaar willen zyn ter verlichting en beschaaving van hun, wier geest zich op geene dier voorrechten kan verheffen, dan waarlyk mag elke voorstander van het algemeene nut zich verblyden, elke welwiller der algemeene verlichting juichen, en elke beminnaar van het denkbeeld eener redenlyke volmaakbaarheid den weldaadigen yver zegenen, die zich hieraan openlyk toewydt. - ‘Neen! niet voor U, wysgeerige Vrienden; noch ook voor U, Geleerden van professie; altans niet voor U, hooggeleerde Mannen, die, door edeler spyze verlekkerd, den neus ophaalt by het zien van dagelyksche kost - worden deze bladen in 't licht gegeven. Koopt, zo Gy wys zyt, dit boek niet! Het is voor U niet geschreven. Ik schikte hetzelve alleen voor dat gedeelte van 't Publiek, 't welk noch hooggeleerd, noch zeer wysgeerig, maar echter eenigzins leeslustig is, en, door eene lektuur, die niet veel inspanning vordert, zig nog wel eens, in tusschen-uuren, by voorbeeld aan de thetafel, of onder het ontbyt, amuseeren wil. Deze goede menschen, welker getal, in ons Land, niet gering is, wilde ik, op eene niet onäangenaame wyze, onderhouden, en hun tevens eenige aanleiding tot nadenken, over belangryke onderwerpen, verschaffen. Of ik dit doel eenigzins bereikt hebbe, moet de tyd leeren; en of ik dit werk zal vervolgen, hangt van deszelfs debiet, en dus van de beslissing mynes Boekverkopers, af.’ - Met deze Voorrede vangt paulus van hemert, Kerklyk Leeraar eerst, Hoogleeraar in Oostersche en Westersche Letteren daarna, Tolk der Critische Wysbegeerte in ons Vaderland, bewonderd Redenaar by elk, wien het gebeuren mag, hem van het spreekgestoelte in Felix Meritis te hooren, de Lektuur aan, waarvan hy het eerste Stuk onder den bovenstaanden titel aanbiedt, en het

[p. 249]

welk wy ons verplicht vinden by onze Lezers nader bekend te maaken.

Agttien artikels maaken den inhoud uit van dit eerste Stuk. Het Iste, getiteld: Zyt gegroet, heilige justa en isidorus, bespot de plaatslyke aanroeping van de Heiligen der Roomsche Kerk met de Anecdote van Koning ferdinand uit de elsde eeuw. Het IIde ontwikkelt den geest van het Protestantisme, op eene wyze, welke ons echter meer geschikt schynt voor de eigenlyke studeertafel, dan wel voor de thetafel of voor het ontbyt, en de allerernstigste overdenking der Protestantsche Leeraars overwaardig is. Het gezegde van pius VI: ‘dat de Protestanten verbasteren in Naturalisten, en de Catholyken in Protestanten,’ mag de tekst van dit vertoog heeten; van welken tekst evenwel de Schryver zegt te hoopen: ‘dat pius door het vaak misbruikte woord van Naturalisten, menschen verstond, die het oppergezag der Rede(n) in den Godsdienst eerbiedigen, en het geen wy openbaaring noemen, in de heilige boeken vervat, naar de uitspraaken der zuivere Rede(n) meenen te moeten verklaaren.’ Onder den titel van den Mensch een gelykzydige driehoek, dien men uit ééne zyner drie zyden volkomen kent, vertoont het IIIde artikel de hedendagsche staatkunde als eene polygone van den onregelmaatigsten vorm, of liever als een veranderlyke omtrek, dien het belang in allerleije gedaanten brengt, maar dien de reden toch alzins standvastig moet wenschen. IV. De Syrische Vrouw uit den tyd der Kruistogten wilde het Paradys in brand steken en de Hel uitblusschen, opdat de menschen niet langer om loon alleen het goede zouden doen, om straf alleen het kwaade zouden laten: - maar zou 'er dan wel meer goeds en min kwaads geschieden? De maatschappy bevindt 'er zich toch wel by, wanneer de slegten het kwaaddoen laten, al is het slechts uit vreeze der straf, en anderen pligtmaatig handelen, schoon slechts uit hoop op loon. Zulk een vertelzel, het zy dan verdicht of waar, mogt wel wat te recht gebragt zyn. V. Jeanne fourquet of hachette verdient de vereeuwiging van haaren naam wegens haare verdeediging van Beauvais tegen karel van Bourgondie in 1472. VI. Iphigenie desille gaf een blyk van zustertrouw onder het schrikbewind van Frankryk, het welk naauwlyks eene wedergade had. VII. Dra-

[p. 250]

co, eerste Christlyke Tolk by de Porte, waagde het niet, op des Visiers vraag, 'er voor uit te komen, of hy den Godsdienst van den Moslem of dien van de Christenen voor den besten hield. Van eene ontdekte myn met edele metallen kwanswys sprekende, liet hy den eenen myndelver tegen den anderen in de donkere onderaardsche gangen, na het uitgaan van hun lamplicht, zeggen: ‘hier heb ik goud; wat gy hebt, dat is slechts koper, of tin;’ en voegde 'er by: ‘die in den hemel troont, liet hun begaan. Zy zogten voord; oefenden hunne krachten, en vonden zich in het streeven gelukkig.’ - Geweldig valt deze Anecdote na de twee voorgaanden, wyl zy niet meer dan schroomvalligheid en slimheid in dezen draco vertoont, wiens gansche gelykenis toch op valsch vernuft steunt, en wiens voorbeeld den nadenkenden, die hem eenen Christlyken tolk genoemd vindt, geweldig moet mishaagen. VIII. De trekken eener zuivere Zedenleer uit de Bhaguat-Gueta, een overschot der oude Indische letterkunde, zyn zoo veel zuiverer. IX. Het gemoedelyk bezwaar, welke maria van loretto de egte zy, wyl zekere monnik reeds eene andere als egt had in de plaats gesteld van die, welke de Franschen nu terug gegeven hebben, vervangt den ernst der voorige Anecdoten. Geschiedkundig zyn de artikels X en XI den oorsprong der chouans en des naams carmagnole verhaalende. XII. De Vrouw by den Vrederegter met de nieuwe maat- en tyd-bereekening der Franschen in de war, kennen wy uit meijers Tafereelen van Parys. XIII. Lodewyk, Graaf van montpensier, een zeldzaam voorbeeld van hartstogtlyke gevoeligheid, stierf van smart op zynes vaders lyk. XIV. De Secte van philips rosenfeld vertoont de gelyktydigheid der buitenspoorigste dweepery met de scherpzinnigste wysbegeerte in het zelfde Pruissen. XV. De mislukte pooging, om het Christendom in china te bevestigen, wordt aan pauslyke heerschzucht toegeschreeven: dat echter de leer van Jezus zich met die van kung-tsee had behooren te vereenigen, en dat de Apostel, die 'er voor uitkwam, dat hy den Jooden een Jood, den Grieken een Griek, den zwakken een zwakke, en allen alles zyn wilde, daartoe het voorbeeld behoorde geweest te zyn, gelyk de Schryver denkt, zal zeker niet zoo gereedlyk worden aangenomen. Onder artikel XVI vindt men 7 Chi-

[p. 251]

neesche Vertellingen, allen derzelver aanhooring en herinnering overwaardig. In XVII worden de oude Grieken en Romeinen vergeleeken met opzicht tot derzelver geschiedenis, derzelver cultuur, en derzelver denk- en handelwyze, in eenen trant, dien wy meesterlyk durven noemen. Artikel XVIII levert een kort verslag van Frankryks Godsdienstige omwenteling, even vóór - geduurende. - en terstond na - het Schrikbewind. - Schoon de meesten dezer artikelen als vertaalingen of te zamentrekkingen uit buitenlandsche schriften moeten aangemerkt worden, en misschien een enkeld of zeer weinigen slechts geheel aan den Redacteur te danken zyn, heerscht echter in allen eene eenvormigheid van styl, die deszelfs hand aan allen kenlyk maakt, en eene naïviteit van voorstelling, die ze aan het publiek, het welk hy zich voorstelt, aanpryst. Wy hoopen en verwachten, dat het debiet, waarvan de voordzetting dezes Werks afhangt, gunstig genoeg zyn zal, om spoedig een nieuw onthaal te gemoet te zien op het geen den Redacteur in zyne eigene veelvuldige lektuur belangryk zal voorkomen: maar wy bidden hem tevens, dat hy zyn publiek in zoo verre altyd zorgvuldig onderscheide, dat hy deszelfs vlottende begrippen nimmer door vertellingen enkeld los maake, zonder dezelven tevens door eene bondige reden te willen stuuren; zoo zal waarlyk deze lektuur van onbereekenbaar nut kunnen worden voor de verlichting van een Volk, dat - om des Schryvers woorden, ten aanzien der Franschen gebruikt, voor ons over te nemen - ‘allen den heldenmoed der Stoïsche wysgeerte, wat zeg ik? den geheelen troost van het beminnelyk Christendom behoeft, om zich tegen volslagen wanhoop te beveiligen.’