Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1802

Verdediging van het slot des allervolmaaktsten gebeds, Matth. VI:13.
door H. Benzenberg.

§ 1.

Toen ik onlangs by myzelven de gewigtige vraag overdacht: ‘of naamlyk het God-verheerlykend Slot van

[p. 186]

het Gebed des Here, Matth. VI:13, hetwelk van de Protestanten, en ook van de Grieksche Kerk^(*), voor de eigene woorden van den Zaligmaker erkend wordt, ene genoegzame oordeelkundige zekerheid bezat, of dat hetzelve van alle bewyzen, die deszelfs echtheid staven, ontbloot ware?’ kwam het

(*) De Christenen van de Grieksche Kerk hebben, reeds vóór vele eeuwen, het Slot, hetgeen by het Gebed, dat jesus ons geleerd heeft, gevoegd is, in hunne boeken en handschriften gelezen, en lezen hetzelve nog; maar daarom schynen zy allen de echtheid van hetzelve, en wel ten allen tyde, niet erkend te hebben: 'er zyn 'er geweest, die de echtheid erkenden; 'er zyn 'er ook geweest, die het tegengestelde staande hielden. Zo is het ook gelegen met de Protestanten, waarop de Eerw. benzenberg zich beroept. Wy lezen heden, niet alleen in alle, zo gewyde als kerkelyke, boeken, welken wy in het openbaar of in het byzonder gebruiken, dit Slot, dat door het gebruik gewettigd is; en wy zyn gewoon, wen wy met de woorden des Here bidden, altyd dit Slot, het zy wy in ene openbare vergadering, het zy wy in onze huizen het Allervolmaaktst Gebed uitspreken, te gelyk met dat Gebed te herhalen, maar nogthands denken en oordelen wy Protestanten niet op even dezelfde wyze over de echtheid van dit Slot. In de Zurichsche Bybels, zo wel de Hoogduitsche als Latynsche, die vóór den jare 1530 gedrukt zyn, desgelyks in den groten en kleinen Zurichschen Katechismus, door leo juda opgesteld, en met ene Voorrede van henr. bullinger in 1534 uitgegeven, wordt dit God-verheerlykend Slot met een diep stilzwygen voorby gegaan. M. luther nam hetzelve ook in gene aanmerking in zyn boekjen, hetwelk hy onder den titel van: Eyn kurtz form desz Vatters unzers in het licht gegeven heeft; hy heeft hetzelve nogthands, in vervolg van tyd, uit Grieksche Handschriften overgenomen, en waardig geächt, om het ene plaats in zynen Bybel in te ruimen; ook heeft hy dit Slot te gelyk met het Allervolmaaktst Gebed opgehelderd en verklaard. Het Slot van het Onze Vader kwam ook niet als echt voor aan huldr. zwinglius; joh. oekolampadius; conr. pellicanus; jo. haller; m. bucerus; ph. melanchthon; joach. camerarius; theod. beza; jo. drusius; abr. schultetus; brian walton; hugo grotius; henr. hammond; jo. mill; jo. ern. grabe; jo. alb. bengel; chr. m. pfaff; jo. jak. wetstein; jo. jak. breitinger; joseph hallet; het schynt ook niet echt aan den zeer Eerw. jo. jak. griesbach, en zeer vele anderen. - J.p. berg.

[p. 187]

my zeer gepast voor, deze zaak naauwkeuriger, volgends myne geringe vermogens, te onderzoeken, en, zo mogelyk, tot zekerheid te brengen. Dit voornemen bleef by my zo veel te vaster, omdat ik zag, dat niet alleen j.j. griesbach, maar zelfs ook j.a. bengel, zynde beiden zeker twee grote Oordeelkundigen, dit Slot verwierpen, en uit den tekst uitroeiden; de laatste wel enigzints twyfelachtig, doch de eerste stellig; maar dat van den anderen kant de voortreflyke j.d. michaëlis verzekerde, dat de zaak van dit gedeelte nog niet geheel wanhopig staat^(*). Ja dit onderzoek scheen my ook om deze reden noodzakelyk, omdat in de toekomende veréniging der Christenen tot één ligchaam, waarop wy hopen, dit Gebed op deze of op ene andere, doch zeker gelyke wyze, eens zal moeten uitgesproken worden^(†).

(*) ‘Het is nog zo beslist niet, dat het Slot van het onze vader onecht zy,’ zegt j.d. michaëlis Inleiding in de Goddel. Schriften van het N.V. I Deel, 1 Stuk, § 58, bladz. 657. - Vertaler.

(†) Ik wenschte wel, dat deze reden, die wel gestemd is naar de gevoelens van sommige Godgeleerden, die, over de lotgevallen der laatste tyden, op hunne wyze philosopheren, maar echter van allen niet goedgekeurd en aangenomen wordt, of ligtelyk zal worden, achterwege gebleven ware; ik berisp nogthands dezelve niet. Myn Vriend heeft zyn gevoelen vry geuit; ik ontveins niet, dat ik van hem verschil. Deze vryheid eischen en geven wy wederkerig. - J.p. berg. - Ik ben het, in dit opzigt, ten vollen eens met den Geleerden berg, en denk, dat men het Christendom zeer veel nadeel doet en bespotlyk maakt, wanneer men alles wil bepalen, en van alles voorzeggingen maken of vinden. - Vertaler.

§ 2.

Ik heb het volgende, toen ik dit onderzoek ondernam, geschiedkundig zeker bevonden. In byna alle^(‡)

(‡) Dit erkennen zelfs de Uitgevers van den Complutensischen Bybel in ene randtekening, en nogthands laten zy het Slot van het Allervolmaaktst Gebed, met opzet, in den Griekschen Tekst achterwege. Welk ene getrouwheid! Men leze hunne woorden in Cel. semleri Disquis. German. contra goetzium. Halae 1766. - Benzenberg.

[p. 188]

Grieksche Handschriften (Codices), tot hiertoe bekend, en door Oordeelkundigen onderzocht, worden deze woorden, als de tekst van den Euängelist, gelezen; doch het Alexandrynsch Handschrift, welks gezag hier veel zou afdoen, en nog twee andere, het zy men dezelve Handschriften, of brokken van Handschriften, noeme, zyn op deze plaats, het geen te beklagen is, gebrekig^(*).

(*) Dit Slot wordt ook gevonden in het Latynsch Brixiaansch Handschrift in het Euangeliar. Quadrupl. van blanchinus. Part. I. Vol. I. pag. 39. - J.p. berg.

§ 3.

Onder de Vertalingen vindt men deze plaats in

1. De Syrische, die voorzeker de alleroudste, en ouder, wat de Euängeliën aangaat^(†), dan de Latynsche is. Zy heeft deze plaats in alle Handschriften en Uitgaven^(‡). Men moet het als iets byzonders aanmerken, dat de eerste uitgave van dezelve, welke men te Rome wilde laten drukken, dewyl niemand in die Stad de kosten daarvan wilde dragen, te Weenen, onder begunstiging en bystand van Keizer ferdinand I, gedrukt is. Hiervan is het, dat zy op deze plaats bevryd is geble-

(†) Zie j.d. michaëlis Inleiding in het N.V. I Deel, 1 Stuk, bl. 643. Zy is waarschynlyk in de eerste eeuw vervaardigd. Michaëlis ter aangeh. plaatse, bl. 647, 651. Men zie verder over den Aucteur, plaats, nuttigheid enz. dezer Vertaling den kundigen michaëlis. - Vertaler.

(‡) De beide Syrische Overzettingen, niet alleen de oude, gewonelyk de eenvouwige genoemd, [men noemt ze ook Peschito, dat is: letterlyke of zuivere, ware, onvervalschte. Zy bevat de vier Evängelisten, de Handelingen, alle de Brieven van paulus, den eersten Brief van petrus en joannes, en dien van jakobus. - Vert.] maar ook de nieuwere Philoxeniaansche [zie hierover michaëlis t.a.p. bl. 694. - Vert.] Ik denk, dat men hier voorzigtigheid moet gebruiken, om niets, dat verdacht schynt, te zeggen. Met dezelfde getrouwheid, waarmede het Gebed des Here met het bygevoegd besluit in de Weenensche uitgave van het Nieuw Syrisch Testament gedrukt is, ziet men hetzelve ook opgegeven in sommige te Rome gedrukte Liturgische Boeken der Syriërs en andere Oosterlingen. - J.p. berg.

[p. 189]

ven van ene verandering naar de gewone Latynsche Overzetting^(*).

2. De Arabische van erpenius, welke, volgends het oordeel van michaëlis^(†), zeer zeker, wat de Euängeliën betreft, uit het Grieksch vertaald is, alhoewel 'er ook enige zaken uit de Syrische Overzetting zyn bygevoegd.

3. De oude Persische in de Londensche Polyglotta [veeltalige Bybel. Deze is door brian walton uitgegeven]. Zy is wel ene Vertaling van de Syrische Vertaling; maar zy is even daarom hier van een byzonder gewigt, omdat zy bewyst, dat de Syriërs eenstemmig deze woorden gelezen hebben.

4. De Ethiopische, welke men gelooft, dat onmiddellyk uit het Grieksch vertaald is^(‡); zy is derhalve ene gewigtige getuige voor de lezing der Grieksche Handschriften.

5. De Armenische, welke tweemaal uit het Syrisch en ten derdenmale uit den Griekschen Grondtekst vertaald is, verdient ene byzondere oplettendheid in die plaatzen, waar haitho, Koning van Armeniën, die zeer sterk aan Rome verknocht was^(§), dezelve niet naar de Latynsche Overzetting hervormd heeft; hetgeen hy nogthands als eenen pligt zichzelven had opgelegd.

6. De Gothische, welke desgelyks, volgends michaëlis^(**), uit den Griekschen Tekst, doch met behulp der Latynsche Overzetting, vervaardigd is. Dit strekt weder ten bewyze, dat de Grieksche Handschriften, tot dit werk gebruikt, zeer zeker dit Slot gelezen hebben, omdat zy hier van de Latynsche Overzetting afwyken.

7. De Russische of Slavonische, welke in de negende Eeuw uit het Grieksch vervaardigd is^(††). Deze, het-

(*) Vergelyk hier mede de vorige Aantekening. - Vert.

(†) T.a.p. bl. 734. - Vert.

(‡) Michaëlis t.a.p. bl. 742. - Vertaler.

(§) Michaëlis ter aangeh. plaatze, bl. 752. De eigenlyke naam van haitho was hethom. Michaëlis Byvoegselen tot zyne Inleiding in het N.T. I Deel, bl. 145. - Vertaler.

(**) T.a.p. I Deel, 2 Stuk, bl. 802, 833 volgg. - Vert.

(††) T.a.p. I D. 2 St. - Vertaler.

[p. 190]

geen opmerkelyk is, behoudt, schoon zy in de nieuwere uitgaven, op sommige plaatzen, naar de Latynsche Vulgata veranderd is, (uit dezelve is zeker de plaats I joh. V:7 overgenomen^(*)) hier de oude lezing.

(*) Deze plaats wordt van velen als onecht beschouwd. Zie michaëlis Inleiding in het N.V. II Deel, 2 Stuk, § 223-229, en zyne Byvoegsels tot dit twede Deel, bl. 439-442. waar men byna alles voor en tegen de echtheid dezer plaats vindt aangetekend. Gemelde Geleerde verwerpt ze ook. Nog onlangs is 'er een klein stukjen uitgekomen onder den titel: Vertoog over de ware lezing I joh. V:7. door alethophilus, waarin zy ook als onecht verworpen wordt. De Taalkundige vindt ook veel voor en tegen deze plaats by c.g. küttner, Hypomnemat. in N.T. pag. 708-712. J.a. ernesti houdt deze plaats voor echt, in zyne Neueste Theologische Bibliothek, IV Theil, enz. - Vertaler.

§ 4.

Verder. - Men leest ook dit Slot in de zogenoemde Constitutiones Apostolicae^(†) (Instellingen der Apostelen) welke, schoon zy de tyden der Apostelen niet bereiken, nogthands omtrent de Niceensche Kerkvergadering in de IV Eeuw in het licht zyn gekomen; zy leveren ons de Liturgie (Kerkdienst) van dien tyd op. Daarteboven vindt men dit Slot onder de Grieksche Kerkvaders by chrysostomus Homilia XX in Matthaeum; hy heeft dit Slot in ene openbare Leerrede, te Constantinopolen gehouden, als enen tekst des Bybels verklaard. Zie zyne woorden in het Latyn by h. witsius in Expositione Orat. Domin. Excercitat. XIV. § 7^(‡). Het is derhalve zeker, ja zeer zeker, dat dit Slot in den Kerkelyken Constantinopolitaanschen Codex^(§)

(†) Dit Slot wordt wel gelezen in de Constit. Apost., doch maar eens in zyn geheel, Lib. III. Cap. 18. By herhaling vindt men wel hetzelve, doch minder volkomen, en met deze woorden korter uitgedrukt: want uwe is het Koningryk in eeuwigheid, amen! - J.p. berg.

(‡) Dit Werk is in het Hollandsch vertaald. - Vertaler.

(§) De Uitgevers van den Bybel te Alcala (Biblia Complutensia) zeggen wel, dat de Grieksche Afschriften reeds ten tyde van chrysostomus op deze plaats bedorven waren; doch dit is voorzeker niets anders, dan aan ene vooronderstelling al te veel toe te geven, en ene onbewezene zaak voor ene bewezene waarheid aan te nemen. Want men kan vragen: hoe is dit Slot in de oudste Vertalingen, b.v. de Syrische, die men gelooft dat ten tyde der Apostelen vervaardigd zy, gekomen? Eilieve! overweeg dit eens, ô Oordeelkundigen der Roomsche Kerk!! - Benzenberg.

[p. 191]

(die zeker allerbest was^(*)) gelezen, en als woorden, door den Zaligmaker zelven uitgesproken, erkend is. Chrysostomus kon ten minsten maar alleen in de voetstappen van die Handschriften treden, die vóór zynen tyd te Constantinopolen in gereedheid waren, en welke, zo al niet ouder, ten minsten onder die allernauwkeurigste afschriften behoorden, welke, op bevel van constantyn, tot gebruik der Kerken geschreven waren. Zie eusebius de vita constantini, Lib. IV. C. 36, 37. Chrysostomus had immers den tekst van dat Kerkelyk Handschrift geschreven noch verbeterd. Isidorus, bygenoemd Pelusiota, een Leerling van chrysostomus, heeft in de V Eeuw ook dit Slot gelezen; zo ook theöphylaktus, Eerstbisschop der Bulgariërs, in de XI Eeuw, die zeker, dewyl hy te Constantinopolen geboren was, aan zyne Bulgaren die dingen zal geleerd hebben, welke in zyne Geboortestad als echt werden aangenomen^(†). Hierby voeg ik eindelyk germanus, Patriärch van Constantinopolen, in de XIII Eeuw.

(*) Ik zou nogthands het Handschrift, dat chrysostomus, toen hy zyne Leerredenen over mattheus schreef, gebruikt heeft, niet onder de allerbesten rekenen; het behoorde onder de bedorvenen. Ten bewyze kan hier dienen de plaats, die uit het Euängelie van joannes, matth. XXVII:49. ingeschoven is. Vergel. de 89 Leerrede (Homilia) van chrysostomus, en ook het geen petrus junior, Patriärch te Antiochiën, uit enen zekeren brief van severus over deze zaak aanmerkenswaardigs heeft opgetekend by jos. simon assemannus in Bilioth. Orient. Clementino-Vatic. Tom. II. pag. 81. seq. - J.p. berg.

(†) Griesbach verkiest de kortere lezing zo wel van deze Mannen als van chrysostomus; doch de woorden van den laatsten, boven aangehaald, behelzen het geheele Slot. De anderen heb ik niet kunnen nastaan. - Benzenberg.

§ 5

Nu moet ik die Getuigen aanhalen, welken het Slot van het Onze Vader niet lezen.

[p. 192]

Onder de Handschriften, tot heden toe bekend, zyn 'er maar vier:

1. Het Cambridgsch Handschrift^(*), welks oudheid wel niet kan ontkend worden, maar het welk nogthands zeer sterk naar den Latynschen spreektrant overhelt of veranderd is [Latinizeert]; ook is 'er de Latynsche Overzetting bygevoegd.

2. Het Baselsche Handschrift, bygenoemd het Handschrift van reuchlinus; erasmus stelde reeds, dat hetzelve latinizeerde^(†). Dit erkende wetstein ook eindelyk, schoon hy het eerst ontkend had.

3. Een Parysch Handschrift^(‡), op welks kant men de Latynsche Overzetting ziet.

4. Het Handschrift van marsch, waarvan men verder niets weet^(§). Hier komt by

Het Grieksch Euängelistarium. Hiervan weten wy niets anders, dan dat het niet in zyn geheel gevonden wordt.

Vyf Handschriften, waarvan 'er twee te Weenen zyn^(**), hebben dit Slot 'er als ene randtekening bygevoegd; welke randtekening, of glosse, volgends treschow, in één der Weenensche Handschriften, van dezen inhoud is: Let wel! want uwe is het Koningryk enz. ontbreekt in vele Handschriften^(††). Bengel verze-

(*) Deze Codex wordt eenvouwig zo genoemd, doch ook wel Cantabrigiensis I of Codex bezae, enz. Zie michaëlis Inl. in het N.T. I D. 2 S. bl. 942. - Vert.

(†) Ook Exemplar capnionis of reuchlini genoemd. Michaëlis t.a.p. bl. 931, 932. - Vert.

(‡) De Parysche Handschriften worden ook de Koninglyke genoemd. Deze Codex is waarschynlyk de Codex Regius 1881. Zie michaëlis t.a.p. bl. 1053. - Vertaler.

(§) Joseph hallet telt het Vaticaansch, zynde een alleroudst en allerbest Handschrift, onder de genen, die dit Slot niet hebben. - J.p. berg.

(**) Waarschynlyk by michaëlis het 266 en 267 Handschrift. T.a.p. bl. 1136, 1137. - Vert.

(††) Volgends treschow in Tentamine pag. 26, 28 en 30. hebben twee Keizerlyke Handschriften, naaml. Neopol I. by wetstein 108, en van lambecius XXIX. by wetstein 77. ene Grieksche Randtekening van dezen inhoud: Het: want uwe is het Koningryk, en de kracht, en de heerlykheid, tot Amen toe, wordt in sommigen niet gevonden. Het Handschrift van lambecius heeft deze Latynsche glosse: N.B. want uwe is het Koningryk enz. ontbreekt in vele Handschriften. - J.p. berg.

[p. 193]

kert van denzelfden Codex (doch die buiten twyfel een andere is), dat de randglosse in het Grieksch dus luidt: έν τίσιν ὀυ κεῖται [in sommigen wordt het niet gevonden]. Doch dewyl deze Handschriften onder de nieuwere, en vooral onder die van de XI Eeuw, die volgends de Oordeelkundigen latinizeren, behoren, zo heeft deze randglosse niets te betekenen. Ja dewyl deze randtekening in het eerste Handschrift, het welk vele Handschriften noemt, Latyn is; zo schynt de Aucteur van dezelve my zeer sterk overeen te komen met de Uitgevers van den Complutensischen Bybel, die den Paus vleiden; en deze glosse is 'er misschien in dien tyd bygeschreven, toen de Latynen Constantinopolen in bezit hadden. Men moet ook in aanmerking nemen, dat de Handschriften, die deze kanttekening hebben, in den tekst zelven dit Slot lezen; het geen ene zeer sterke bevestiging is voor het bovenstaande bewys § 2.

§ 6.

De Overzettingen, die dit Slot niet hebben, zyn de volgende:

1. De Koptische, welke, volgends michaëlis^(*), met de Latynsche Vertaling en het Cambridgsch Handschrift merkelyk overeen stemt. Ik ontken nogthands niet, dat dezelve uit een Grieksch Handschrift, waarin dit Slot ontbrak, kan vervaardigd zyn; want dat 'er zulke Handschriften, alhoewel hun getal niet groot is, oudtyds geweest zyn, zal, uit het geen ik vervolgends zal bybrengen, klaar blyken.

2. De Arabische Overzetting van de vier Euängelisten, die te Rome in 1591 en 1619 in het licht kwam. Deze kan voor een gedeelte, het geen men ten minsten van de Openbaring gelooft, uit de Koptische Overzetting ontleend zyn, of ook, met de Koptische, uit een Grieksch Handschrift, waarin deze plaats niet gevonden wordt. Volgends deze Romeinsche uitgave zyn de Euängeliën in de Parysche en Londensche veeltalige Bybels gedrukt, waarom men ook dit Slot in dezelve niet vindt. De latere Latyn-arabische uitgave, die te

(*) Inleid. in het N.V. I Deel, 1 Stuk, bl. 715. - Vert.

[p. 194]

Rome in 1671 door de Congregatie de Propaganda fide in het licht verscheen, is met opzet naar de Latynsche Vertaling veranderd^(*). Een zekere Mediceïsche Codex in het Arabisch heeft deze plaats ook niet, maar kirsten heeft denzelven met streepjens onderscheiden.

3. De Persische, door abr. wheloc in 1652 te Londen uitgegeven, tot welken arbeid hy drie Handschriften gebruikt heeft. Maar deze wordt voor veel nieuwer gehouden dan de andere Persische^(†), welke in de Londensche Polyglotta te vinden is, en waarin men het Slot van het Onze Vader leest. Zie boven § 3. Doch wat

4. De Latynsche Vertaling betreft, het is zeker, dat dezelve nooit dit Slot gelezen heeft, alhoewel hetzelve in twee Latynsche Handschriften by griesbach gevonden wordt. Maar deze uitlating kan zeer oud en nogthands algemeen zyn, gelyk matth. V:44. openb. XVII:17, waar zelf bengel, die deze Overzetting zo hoog acht, (en hier alles op haar bouwt) ene zeer oude gaping erkent. En het schynt my toe, dat deze Overzetting, welke eertyds uit vele Vertalingen samengesteld is, in deze plaats uit Grieksche Handschriften, of een Grieksch Handschrift, waarin dit Slot ontbrak, vertaald is. Dit Slot is in het begin, even als andere zaken, van den tekst afgekort, opdat de tekst van mattheus aan dien van lucas^(‡) zoude gelyk zyn. Eindelyk ook

5. De Angel-Saxische heeft dit Slot niet. Zy is uit de oude Latynsche Vertaling overgenomen, en bewyst derhalve niets.

(*) Men zie over deze Vertalingen michaëlis Inleiding in het N.V. 1 Deel, 1 Stuk, bl. 724 volgg. -Vert.

(†) Zie michaëlis t.a.p. bl. 757. - Vert.

(‡) Men heeft nog nooit een Afschrift van lucas ten berde gebragt, waarin het Slot van het Onze Vader gelezen werd. Hierom dachten enige dwaze Oordeelkundigen van den eersten tyd, dat hetzelve ook by mattheus weggelaten moest worden. - benzenberg.

(Het slot hierna.)