Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1801

Fragmenten uit eene nieuwe reize naar Constantinopolen, betreklyk de Turken en derzelver hoofdstad.

(Uit het Fransch.)

De Verheven Porte heeft in haare bouwing geenerlei schoonheid; 't is een groove klomp, gelyk aan eene Vesting. Het geen het Paleis van den Sultan onderscheidt, is veeleer de pracht, dan wel de verscheidenheid van 't huisraad. De Turken stapelen eene menigte van kostbaarheden op elkander, maar hun ontbreekt de kunst om die wel te plaatzen. Zy kennen die kunst en dien smaak van schikking niet, welke by de Natien van Europa een nieuwe waarde geeft aan al wat zy gebruiken. Een Huis, vol van kostbaarheden, opeengestapeld zonder schikking, zonder cierlykheid, zonder overeenkomst, is alles, wat een Turk, op zyn best genomen, voor zyne genietingen kan bevatten. Het geen op eene byzondere wyze het verblyf, of, om beter te spreeken, de gevangenis van den Grooten Heer verciert, zyn de Vrouwen. Wanneer hy den Throon beklimt, worden hem van de Grooten eenige geschenken van jonge Slavinnen gedaan, in welke zy mettertyd hunne beschermsters hoopen te vinden. Uit dit getal verkiest men 'er zes, welke men Kaddins noemt. De eerste onder haar, welke aan het Keizerryk eenen Erfgenaam beschikt, wordt de Sultane favorite, of begunstigde Sultane, genoemd, en heeft den titel van Sultane Hasseky. 'Er zyn veele andere Vrouwen in het Serail; maar het gebeurt zeer zelden, dat men haar de schen-

[p. 70]

nis der uitsluitende Voorrechten van de Kaddins, om Erfgenaamen aan het Keizerryk te geeven, toelaat, het welk men door de hevigste en gewelddadigste middelen belet. De oude Vertelling, dat des Sultans Wyven in gelederen geschaard zouden worden, en de Neusdoek door hem toegeworpen aan haar, welke hy uitkiest, is onwaar. Zyne voorkeuze wordt altyd gerechtelyk aangekondigd door den Kislar Aga^(*). De gevoelens zyn zoodanig afhanglyk van de opvoeding en de eerste indrukken, dat de staat der Vrouwen in het Serail haar zelve voorkomt die van de grootste gelukzaligheid te zyn. Zoo mahomed gewild heeft, dat zy niet als redelyke wezens zouden behandeld worden, is het zeker om dat hy vreesde, dat zy zich gelyk aan de Mannen mogten beschouwen: hy vond toch deze wyze van denken in het Oosten. Een van onze grootste dwalingen omtrend de gevoelens der Turken, met betrekking tot de Vrouwen, is de gedachte, dat zy gelooven dat de Vrouwen geene Ziel hebben; men weet ondertusschen, dat de Coran haar belooft, dat zy de bekoorlykheden eener eeuwigduurende jeugdigheid, en van een onbevlekten maagdelyken staat, zullen wedervinden, en dat zy niet verbonden zullen zyn aan haare eerdere Mannen, maar aan andere Musulmannen; het welk in veele gevallen in staat is, haar een nog veel hooger denkbeeld van het geluk van 't Paradys te geeven. Het zyn de Georgische en Circassische Vrouwen, welke boven alle die te vinden zyn in de huizen van particulieren of op de Markten worden uitgekoozen; zy neemen de jongste en volkomenste. De Egyptische en Abyssinische Vrouwen worden in 't algemeen gekoft voor den huisselyken dienst, tot welken eene andere Turksche Vrouw zich niet zoude willen leenen. De schoonste gaan naar het Serail, alwaar, hoewel zy als de gelukkigste Vrouwen beschouwd worden, zy van tyd tot tyd het ongelukkig lot ondergaan, van door haare medeminnaressen vergeeven of verdronken te worden, wanneer zy zich zwanger bevinden. Men ziddert om het getal der ongelukkige slachtoffers op te geeven, welke alzoo by nacht in Zee geworpen worden.

De opvoeding der jonge persoonen, welke het Serail betreeden, is zeer zorgvuldig. Men leert haar dansen,

(*) Kislar Aga is de Commandant der Janitsaaren. Vertaler.

[p. 71]

op een zekere soort van Guitar speelen, of borduuren. Ondertusschen heeft de smaak van den tegenwoordigen Sultan voor de Europeeïsche gebruiken, voor welken hy vryelyk uitkomt, in het Serail ingevoerd eenige Grieksche Vrouwen, kundig in het speelen op de Forte Piano en de Harp, en die de andere moeten onderwyzen. De Vrouwen van het Serail hebben geene andere uitspanningen, dan die, welke haar de Slavinnen van heure sexe verschaffen; die, geduurende den tyd, welken zy op eene sopha rusten, voor haar dansen, en Toneelspellen en Kluchten vertoonen, in zulk eenen slegten smaak als die van onze Marionettes. Zy ontvangen echter nu en dan bezoeken van Grieksche en Frankische Vrouwen, die betrekking met het bestuur hebben, 't zy als Koopvrouwen of als Tolken, onder het voorwendzel van Europeeïsche koopwaaren en snuisteryen te zien en te koopen; en 't is door dit middel, dat men zich de berichten van het binnenste van het Serail aangeschaft heeft.

De Circassische Vrouwen behouden haare schoonheid door het middel der Inënting, het welk van haare uitvinding is, en niet van die der Turken, zoo als voltaire en tissot gedacht hebben. Men bezigt dezelve tegenwoordig veel meer in Aziatisch Turkyen dan in Constantinopolen. De Regeerende Sultan is nimmer geinoculeerd geweest. De bewerking van dit middel geschiedt doorgaands door oude Vrouwen, die 'er een geheim van maken, hoewel haare behandeling weinig verschilt van de onze. Men weet dat het Milady montague was, die dezelve in Europa invoerde. Haar Wondheeler, die de kunst in Constantinopolen geleerd had, wierd gemagtigd, in 1721, om 'er de proef van in Londen te neemen op vyf halsmisdadigers, die ter dood veroordeeld waren. De Kinderziekte vertoonde zich den zevenden dag; eene vrouw onder 't getal der genoemde vyf persoonen kreeg geene kinderziekte, maar zy bekende dat zy dezelve gehad hadde.

De Tooisels van de Vrouwen in het Serail zyn ontelbaar en zeer duur. Haare modes veranderen niet dan in haare kapsels; maar de verwisselingen van dezelve zyn niet minder gemeenzaam dan in Europa. Men mag twyffelen of zy immer die geene zullen willen aanneemen, welke tegenwoordig in Vrankryk en in Engeland gevolgd worden, dewyl zy haare verwaandheid, haare ei-

[p. 72]

genliefde, haare bevalligheid en gezondheid niet gaarne zullen onderwerpen aan de wanstaltigheid van haare gewoonten. Ondertusschen zyn de denkbeelden, welke de Turksche Vrouwen zich vormen van de schoonheid, en van de middelen om dezelve te doen aanwassen, even zonderling. By eene groote gelykvormigheid van trekken, by een gloeijend tint, by de spreekendste zwarte of donker-blaauwe oogen, hebben zy nog de gewoonte, door een poeder van Spiesglas en Oly, genoemd Surmeh, eene zwarte streep op den buiten- en binnenrand haarer wenkbraauwen te voegen, om dezelve te doen ryzen of daalen, en daardoor aan het oog een meerder vuur by te zetten. Men kan zelden by haar bewonderen het geen wy voor bevallig houden. Heure houding en gelaat zyn geheelenal strydig met de denkbeelden, welke wy ons vormen van die weldaad der Natuur, die door de Kunst volmaakt wordt. Alle de Vrouwen in de Levant zyn door de gewoonte van op eene Sopha te rusten, en zich daarop te onthouden, krom en kwalyk ter gang. Het gebruik der warme baden, zonder bepaling gebezigd, en eene vadzigheid zonder afleiding, veroorzaaken eene verslapping in de vaste deelen, en veranderen de vorm-trekken, door de Natuur uitgezocht tot de meest mogelyke bevalligheid van heur lighaam. Het onderscheidend kenmerk by de Circassische en Grieksche Vrouwen is de deftige houding en verheeven gestalte der eerstgemelde; terwyl de Grieksche in 't algemeen veel kleinder zyn, veel schoonder tint hebben, en meer zagtheid en gelykvormigheid in heure gelaatstrekken bezitten. Het maakt het onderscheid en het tegenovergestelde uit, het welk men in de Standbeelden van Juno en Minerva aan de eene, en van de Venus de Medicis aan de andere zyde bespeurt.

Men heeft veel gesproken van de minnaryen der Vrouwen uit de Harems^(*) der Grooten en Vermogenden. Maar zy, welke, door verwaandheid en snoevery, de ligtgeloovigheid daarmede hebben trachten te bedriegen, wisten wel, dat onderneemingen van dien aart zeer moeijelyk zouden slaagen. De Vrouwen der Grooten en der Vermogenden worden bewaakt door die ongelukkige wezens, welke door de begeerlykheid of de

(*) De Harem is de verblyfplaats der Turksche Vrouwen aan het huis van heure Mans of Meesters. Vert.

[p. 73]

barbaarschheid tot haare dwingelanden gemaakt zyn. By de minvermogende Classen zyn het oude Wyven, die in dezen post de oplettendheid aan de Gesneedenen betwisten. De ontrouw en verleiding zyn in de oogen der Turken de verregaandste misdryven; 't is daarom dat zy 'er ook de wreedste straffen op gesteld hebben.

De Boekery van het Serail is by de Geleerde Wereld lang onbekend geweest; 't geen aanleiding heeft gegeven tot het zeggen van den Abt sevin, die door lodewyk den XV was afgevaardigd om Grieksche Manuscripten te verzamelen, dat amurat de III dezelve in de Zestiende Eeuw had doen verbranden. De Abt toderini heeft zich een afschrift aangeschaft van de Catalogus dier Boekery, die in den tyd van veertig dagen is opgemaakt door een Jongman, welke tot het Serail behoorde, en waarvan hy een vertaling heeft gegeven. Wanneer men de verscheidene berichten der geenen, welke van deze Boekery gesproken hebben, by elkander brengt, kan men niet twyffelen, of dezelve bevat een groot aantal Manuscripten, zoo in de Grieksche als in de Latynsche en Oostersche Taalen, die 'er opeengestapeld, maar niet geraadpleegd zyn. Petrarcha beweerde, dat zy de geheele geschiedenis van titus livius in vyftig boeken verborg; en constantyn lascaris, in zyne Verhandeling over de Grieksche en Siciliaansche Geschiedschryvers, zegt, in de Boekery der Grieksche Keizers een volledigen diodorus van Sicilien gezien te hebben, waar van men weet dat ons vyf Boeken ontbreeken. Het meerendeel der Keizerlyke Mosquéen hebben ook haare Boekeryen. De Sultans, welke dezelve gesticht hebben, hebben 'er Academien of Kweekschoolen, met derzelver Professoren, Hospitaalen en Khans, aan verbonden. Mahomed de II, naa het inneemen van Constantinopolen, stichtte een Kweekschool te St. Sophia, bezoldigde de Professoren, en maakte een Fonds voor het onderhoud van een aantal Studenten. In de Schoolen, die aan de Mosquéen der verschillende Sultans verbonden zyn, zyn meer dan twaalfhonderd Studenten, allen gehuisvest en onderhouden op koste van deze Stichters. De Meesters, die 'er woonen en onderhouden worden, worden Softah genoemd. Deze Softah's mogen niet trouwen, noch meer dan eenmaal in de vier-en-twintig uuren eeten. De bezoldiging der eerste Professoren is omtrend honderd

[p. 74]

ponden sterling. 't Is in deze Collegien, dat alle de Leden van de Ulemah worden opgevoed; en niemand kan eenige Kerkelyke bedieningen, of als Rechtsgeleerde, beoeffenen, zonder aldaar zyne trappen beklommen te hebben, om volgends de Europeaansche wyze te spreeken.

'Er zyn in Constantinopolen dertien openbaare Boekeryen, waar van elke niet meer dan tweeduizend Manuscripten of Boekdeelen bevat. In 1779 heeft de Sultan abdul hamed eene nieuwe Boekery voor het algemeen geopend. De grootste zeldzaamheid, welke in dezelve gevonden wordt, is de Coran in drie afschriften, door de Califs omar, osman en hali. Verscheide Manuscripten, die in de Boekery van het Serail verwaarloosd waren, zyn alhier geplaatst, hersteld, en op zyn bevel ingebonden. De Autheur zegt ons niet, of deze Boekeryen veel bezogt worden; maar hy merkt aan, dat men de Turken niet moet beoordeelen, wat de Geleerdheid aangaat, naar de vergelyking, welke men omtrend hun met de Volken van Europa zoude maken: zy verliezen minder, naar mate men hun nader brengt aan het groot getal der Oostersche Volken, die den Mahommedaanschen Godsdienst belyden.

De stichting der Drukkunst by de Turken is men verschuldigd aan saïd effendi, by zyne terugkomst uit Vrankryk, alwaar hy zynen Vader vergezeld had als Ambassadeur by lodewyk den XV. In overleg met ibrahim effendi, bekwam hy een Privilegie, bekragtigd door zyne Hoogheid, die hem toestond, allerley soorten van Werken bekend te maken, uitgezonderd over Godsdienstige onderwerpen. Het tydvak van deze oprichting is van 1726. De letters, hoewel te Constantinopolen gegoten, vertoonen nogthans zeer naauwkeurig de Arabische letters der Manuscripten. Saïd had, geduurende zyn verblyf in Vrankryk, eenige vorderingen gemaakt in de Europeaansche letterkunde, en zyn medegenoot ibrahim, een Hongaarsch Renegaat, was zeer geoeffend in de kennis der oude en hedendaagsche Taalen. Achmed de III benoemde hem tot Drukker des Konings. De Visir ibrahim, die zelf een geleerd man was, verleende zyne bescherming aan deze onderneeming, doende de eerste fondsen uit de algemeene schatkist bezorgen. Het eerste Werk was een Turksch en Arabisch Woordenboek. Vyftien andere Werken, over de meest belangryke onderwerpen voor het Volk, volgden hetzelve op.

[p. 75]

Onder dezelve bevonden zich een Persisch en Turksch Woordenboek; de Geschiedenis van het oude en hedendaagsche Egypten; de Tartaarsche en Turksche Jaarboeken; een samenstel van Aardrykskunde; eene Tydrekening zedert de schepping der Wereld, waar in men van dat tydvak af tot aan de Hegira (Turksche Tydrekening) 6216 jaaren telt; en eene Geschiedenis van Amerika en Oost-Indiën. Dit laatste Werk is voorzien van kleene Plaaten, in koper gegraveerd, maar lomp uitgevoerd.

De Koophandel van Constantinopolen wordt gemeenzaam gedreeven in de Khans, de Bazards en de Bezestinen, alle publyke gestichten, opgetrokken en gebouwd in den smaak van Kloosters. Men vindt hier eene verzameling van Kooplieden van allerley Natien, en Koopmanschappen van allerley soort. 't Is in deze Bazards, dat zich het nationaal Caracter vertoont. Daar kan men hetzelve opmerken en 'er zich eene volledige kennis van aanschaffen. Men verwondert zich te zien, dat de Winkels dikwyls zonder Meester of zonder toezicht zyn. Bedriegery is geen ondeugd in de Turken. Geenerley Koopmanschap heeft eenen bepaalden prys; men moet handelen en verzekerd zyn, dat de Verkooper, een zeer hoogen prys van u bedingende, zich overtuigd houdt niet meer dan een zeer geoorlofde winst gedaan te hebben. Veele Europeeïsche Kooplieden zyn niet vreemd van dit grondbeginzel. Men kan aan den Turkschen Koopman veilig twee derde bieden van het geen hy vraagt, maar op zyn best de helft aan de Kooplieden der andere Natien. De Griek, vleijende en listig; de Armeniër, log en zagtzinnig; de Jood, altoos en overal dezelfde, - zyn altoos bezig om bedrog te pleegen.

De kleine werklieden en handeldryvenden van een en het zelfde soort zyn te samen vereenigd in dezelfde straaten. Men vindt 'er zelden in afgezonderde wyken, gelyk in onze Europeeïsche Steden. De eerste benodigdheden van het leven zyn overvloedig in Constantinopolen. Het ambacht van Bakker is 'er voordeelig, maar gevaarlyk: men onderzoekt zyne gewichten, op het oogenblik dat hy zulks het allerminste verwacht; en zo hy onder 't gewicht gebakken heeft, is de straf aanstonds in gereedheid: hy wordt met het oor aan het bovenste van zyn deur vastgespykerd. Deze rechtspleging, een weinig wreed, verdiende, eenigzins mensch-

[p. 76]

lievender bepaald, in onze voornaamste Steden van Europa te worden nagevolgd. - De Koffyhuizen, die zeer talryk zyn, worden druk bezogt. Persoonen van allerley rang komen 'er dagelyks, en slyten 'er een groot gedeelte van den dag, rookende 30 a 40 pypen, en neemende ook zoo veele koppen gekookte maar niet doorgegoten koffy zonder zuiker. By de Koffyhuizen moet men voegen de Winkels, alwaar men de Asioni of Opium verkoopt. De Turken neemen dezelve op die plaatzen tot de hoeveelheid van tien tot honderd greinen op één dag. Ondertusschen is deze gewoonte minder gemeenzaam dan men by herhaaling gezegd heeft. Zy vermindert zelfs van dag tot dag, naar mate het vooroordeel der Mahommedaanen tegen den Wyn afneemt. De Turken neemen de Opium om hun te bedwelmen, of ook om zich te versterken, wanneer zy eenige buitengewoone vermoeijenissen hebben uit te staan.

Het bestuur der Rechtspleging is, zonder twyffel, bedorven. 't Is geheelenal in de handen van den Ulemah, of van het Kerkelyk Lighaam, welks begeerlykheid wordt aangekweekt door de zekerheid, dat de Regeering haar niet kan beteugelen, en om dat de Rechters geenerhande belooning van den Staat ontvangen. De Turksche Rechtsgeleerdheid is geheelenal gegrondvest op den Coran, maar in de beoeffening volgt men hoofdzaaklyk de overlevering der Rechtbanken. Meer algemeen ook nog is de uitspraak ingericht naar het belang of de eigenzinnigheid van de Rechters. De Mufti, by den Sultan afgevaardigd als Calif of Godspraak der Wet, is het Hoofd van de Rechtspleging. De Mollahs, de Muselins en de Cadis zyn de Wethouders, die de Hoven van Justitie uitmaaken, waar in de Burgerlyke en Lyfstraffelyke Rechtzaaken beoordeeld worden. In deze Vierschaaren geldt het bewys door Getuigen, boven dat door Geschrifte. Men verschaft zich gemakkelyk valsche Getuigen. 'Er zyn Koffyhuizen, die voor dit werk bekend staan. 't Is opmerkenswaardig, dat, te midden van eene volkrykheid van viermaal honderdduizend Leden van allerley Natien en van allerley Godsdiensten, 'er zoo weinig lyfstraffelyke zaaken voorvallen. Men hoort zeer zelden van Moorden spreeken. 't Is waar, dat het verbod van Wapenen of Geweer te draagen daaraan veel toebrengt, zonder twyffel zoo veel als de Tweegevegten, die by de Turken onbekend zyn. De

[p. 77]

ommegang der Mannen met de Vrouwen, de Hazardspelen, die zoo dikwyls de oorzaaken der geschillen zyn, kunnen dezelve by de Turken niet verwekken. Het Schaakspel is hunne voornaamste uitspanning. Het geen ook alle oorzaak tot twisten verwydert, is de zagtheid van de zeden der Natie, en de trap van gemeenschappelyke verkeering, tot zulk een graad als die by hun gebragt is - maar die nimmer den naam van eene belangelooze vriendschap verdient.

De Turken hebben Wetten, die de pracht der kleederen en spyzen, en eene byzondere kleederdragt voor ieder beroep, bepaalen. Men herkent ieders staat, door de onderscheidingen in de samenstelling, de grootte en de couleur van den Tulband. Die onderscheidingen zyn zoo talryk, dat het eene studie zoude zyn, tot de grondige kennisse van dezelve te geraaken. De Wetten van mahomed verbieden aan de Turken, hunne Tafelserviesen en Keukengereedschappen van goud of zilver te hebben. Zy beveelen hun de eenvoudigheid in alle de gewoonten van hun leven. Dit verbod strekt zich niet uit tot de Vrouwen, die haar vermaak stellen in den prys en het getal haarer kleinoodien. De pracht der Mannen is gelegen in de talrykheid en in het ryke optooizel hunner Paarden. De Turken kennen het gebruik der koetsen niet, en verschynen niet in het openbaar dan te paard. Zy hebben nog eene andere gelegenheid om hunne pracht te doen uitschitteren; 't is die van hunne pypen; de hoogste is van geel Amber, de steel van Jasmynhout, en de kop van eene roode en fyne aarde, rykelyk vercierd. De lengte van de pyp is naar evenredigheid van derzelver waarde, doorgaands van zes tot zeven voeten. Voords wordt dezelve van de eene plaats naar de andere, met veel plechtigheid, door twee bedienden gedraagen, en de bowl, of kop, wordt ondersteund op rolletjes. De Vrouwen van zekere jaaren deelen deze aangenaame genietingen met de Mannen. Zy voegen 'er eenige zeer gezogte dingen by, mengende onder den Tabak, Wierook, Muscus, of hout van Aloë. De Sultan alleen rookt nooit; en door eene zekere inschiklykheid, als Calif of Vertegenwoordiger van den Propheet, wil hy, door zelve te rooken, geene gewoonte wettigen, waaromtrend de Wet niets stelligs heeft uitgesproken.