Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1801

[p. 329]

Vervolg op de Reis naar Brunswyk, door den Vryheer Van Knigge. Behelzende: Een Reis van den Bailluw Wauman, Houtvester Doornbosch en Dominé Schottenius, van Biesterberg naar ***, ter bywooning eener Doopplegtigheid. Uit de nagelaaten papieren van wylen den Vryheer Van Knigge, in orde gebragt en uitgegeeven door zyn' geweezen Bedienden. Uit het Hoogduitsch. Alom te bekomen. In gr. 8vo. 214 bl.

Een by uitstek grappig boek, zeer onderhoudend, en, by al het grappige, waarlyk vol nuttig onderricht; enigzins in den smaak van den tristram shandy van den beroemden sterne, (hoewel wy niet zeggen willen, dat het dit meesterstuk evenaart;) een boek, dat den Lezer gedurig te leur stelt, en waarvan wy niet hopen, dat de Schryver (want het moet nog vervolgd worden) den Lezer in goeden ernst, even als sterne, zal laten zitten. Dezelfde personen, die in de Reis naar Brunswyk voorkomen, spelen hier de hoofdrollen. Evenwel staat dit werk op zichzelven. In het eerste hoofdstuk vinden wy echter het hoofdzakelyke van die Reis, voor zo ver dezelve tot verstand van dit zogenoemd Vervolg nodig is. Het is geschreven, zo de Lezer het geloven wil, door des overledenen Vryheers knecht, die zich by de Opdracht aan de Schim van zynen Heer, zaliger gedachtenis, lucas veit ondertekent. Een aaneengeschakeld uittreksel van het verhaal te geven, is byna ondoenlyk. Wy vinden in het eerste Hoofdstuk den waarlyk originelen, braven Houtvester doornbosch in de Baumans Spelonk; een sterk, zwaarlyvig man, met halve laarsen, hartslederen broek, maar voor het overige in het bloote hembd; en aan het einde van dit boekdeel weten wy nog niet, hoe hy daarin kwam. Maar om den Lezer enigzins nader bekend te maken met dit boek, en tot de lezing uit te lokken, waarvan wy hem vermaak en tevens nut, voor zo veel men namentlyk zulks in dit soort van schriften wachten kan, durven beloven, zo willen wy iets tot ene proeve afschryven. Toevallig hoorde de Houtvester het volgende gedeelte van een samenspraak, 't welk wy, zegt de Schryver, tot nut van de genen, die zodanigen, welke op den dood gevangen zitten, verdeedigen moeten, hier zullen opdisschen:

‘Eerste: Goed, maar de kaerel is toch een afgrysselyke Moordenaar. -

Tweede: Moordenaar! neem my niet kwalyk, Mynheer! hy heeft alle de genen, die hem in handen vielen, op de minst smartelyke wyze uit dit jammerdal in het hemelsche ryk overgebragt. Hy liet hen, wanneer zy by hem logeerden, het

[p. 330]

bed zeer gemakkelyk spreiden, en zodra zy in den zoetsten slaap legen, wist hy, door een' enkelen slag, de ziel uit het aardsch hulsel te verlossen. Zo iets kan men toch evenwel geen moorden noemen: - het was slegts een verplanten: en daar voor zou de man nu door beuls handen zyn hoofd verliezen? ô Ik verzoek -

Eerste: Dit helpt alles niet en kan niet helpen. Ik heb 't u immers reeds gezegd, de uitspraak van de Akademie, dat hy den kop verbeurd heeft, is gisteren terug gekomen.

Tweede: Maar dit weet immers niemand, dan gy alleen. -

Eerste: Zeekerlyk weet het, tot hier toe, nog niemand, dan ik: maar ik moet de uitspraak immers aan het geheele Collegie overgeeven - ik moet ze laaten afkondigen.

Tweede: Wel! wel! ik hoop evenwel, dat gy dit niet doen zult.

Eerste: Ik moet en zal zulks doen: val my toch maar niet langer met deze zaak lastig. De kaerel verdient geen medelyden.

Tweede: Maar daar schiet my nog iets te binnen: ik ben in de grootste verlegenheid aangaande uwen persoon. Zie daar, ik moet u over dezen wissel van 4000 Guldens by het gerecht aanklaagen.

Eerste: Wat! de Heer S ** zal my aanklaagen?

Tweede: Hy heeft het vast voorgenoomen, en ik heb, omdat hy myne onbepaalde hoogachting voor u kent, de aanklagte in zyne tegenwoordigheid moeten opmaaken en hem ter hand stellen. Morgen geeft hy ze over.

Eerste: ô Hemel! wat zegt gy! ik ben verlooren, zo de aanklagte wordt overgegeeven; want dan komen alle myne schuldeischers op. Ik had gehoopt, deze netelige zaak tot na mynen dood op te houden. Gy kunt op myne volmaaktste dankbaarheid staat maaken, zo gy de aanklagte kunt terug houden.

Tweede: S ** is onverbiddelyk.

Eerste: Wat zegt gy, onverbiddelyk?

Tweede: Misschien zou 'er nog wel een middel weezen, om het geld te krygen.

Eerste: Zou men waarlyk het geld kunnen krygen? Zulks is ter instandhouding van myn crediet nog beter. Gy zyt een braaf man.’ enz.

‘Tweede: Gy weet, dat de gevangen Herbergier veel geld heeft,’ enz.

‘Een doortrapte vent; zeide de eerste, alleen zynde - dus de Acten met de uitspraak blyven in myn Bureau, en de beschuldigde behoudt zyn leven. Billyk behoorde zulks niet te weezen. Wie my, vóór twintig jaaren, zoo iets gevergd

[p. 331]

had? Ach, wie toen had durven onderstaan, my zoo iets te vergen, hy zou niet ongestraft gebleeven zyn. - Hoe komt het dan, dat ik thands niet meer de gene ben, die ik destyds was? Hoe komt het toch, dat het my nu zoo gemakkelyk valt, dingen te bedryven, welke ik in dien tyd verfoeide? drukkende omstandigheeden, door losbandigheid en verkwisting veroorzaakt. - Ja, ja, dit is ongetwyfeld de bron van het geheele kwaad. Doch slechts, van tyd tot tyd en langzaamerhand, geraakt men in den afgrond, waarin ik thands weggezonken ben. Myn geval is voorzeeker het geval van zeer veelen, en de vraag: waarom de meeste menschen met de toeneemende jaaren slegter worden, kan daardoor gemakkelyk opgelost worden. De Schipper vermoedt aan de buitenste kringen, welken zyn schip onmerkbaar naar zich trekken, nog niet, dat hy zich in eenen draaikolk bevindt, wiens middenpunt hem met zyn schip in den afgrond zal stooten. - De eerste buiging van de kromme linie, welke de intrede op het pad der ondeugden veroorzaakt, is zeer gelyk aan de regte linie. By de eerste verzoekingen zegt men: het is immers slechts eene kleinigheid, van deze regte linie af te wyken: dan, zelfs een hair werpt een schaduw, ja een schaduw, veel dikker dan het zelf is. Het teder zedelyk gevoel, deze Wachter der deugd en oprechtheid, verzwakt al meer en meer, en gaat allengs geheel verlooren. Cartouche begon met appelen te steelen.’ - Hier brak een bediende deze alleenspraak af, welke onze Houtvester met veel oplettendheid had aangehoord. Hy was gelukkig genoeg, niet in het geval te zyn, 't welk de Spreeker, als het geval van veele menschen, opgegeeven had. Want in zyn braaf hart had nog nimmer een zaadkoorntjen van den verzoeker wortelen geschooten. ô Dat toch alle myne Leezers zulks ook van zich konden zeggen! De gehoorde samenspraak had hem verachting en afkeer voor den man in den tuin ingeboezemd: doch de alleenspraak verminderde dit bitter gevoel voor een groot gedeelte, alzo dezelve een vry groote portie van medelyden daar by voegde, het welk, gelyk wy zielkundigen zeer wel weeten, een zeer verzoetende kracht heeft. En het is waar, dat wy byna nimmer zouden haaten of verfoeijen, zo wy den wonderbaaren samenloop van zaaken en den toestand beter kenden, waar door de menschen, die wy thands met verontwaardiging beschouwen, dat gene worden, 't welk zy thands zyn. En hoe zoude, aan den anderen kant, de trots, welke onze deugd ons somtyds inboezemt, en die voor het overige wel vergeeslyk schynt te weezen, verdwynen, zo wy de vraag eens aan ons zelven deeden: wat zou 'er wel van my geworden zyn in alle zodanige be-

[p. 332]

trekkingen en omstandigheeden, waar door deze mensch - ter gerechtsplaats geleid wordt? Hoe meenig Crimineel Rechter, die thands met een strengen oog-opslag en een vaste stem eenen boosdoener tot het rad veroordeelt, zoude beeven, wanneer eene stem, uit de diepte van zyn hart, deze vraag aldus zou beändwoorden: gy zoudt, in de plaats van dit mensch geweest zynde, een nog veel grooter booswigt geworden zyn, dan hy thands is. ‘Maar wanneer nu dat gene, het welk de uiterlyke betrekkingen bewerkt hebben, van 't geen men ondeugd noemt, afgetrokken wordt, hoe veel blyft 'er dan nog over?’ - ‘Ik weet het niet!’ - ‘En wat blyft 'er van onze deugden over, wanneer men de omstandigheeden, die, hadden wy ons in dezelven bevonden, ons tot ondeugd zouden verleid hebben, daarby in aanmerking neemt?’ - ‘Dit weet ik ook niet: doch één ding weet ik, naamelyk: voor den Richterstoel van Hem, die den mensch zo gebrekkig en zo afhanglyk van de magt der uiterlyke omstandigheeden schiep, zal deze magt ongetwyfeld mede in aanmerking komen, en bygevolg menigëen vrygesproken worden, die door den Crimineelen Rechter veroordeeld werd.’ - Aldus liet zich myn Heer zaalr. uit, jegens eenen Byzitter van zekere Schepensbank, eindigende met de woorden: ‘God zy gedankt, dat ik geen Crimineel Rechter ben!’ enz.