Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1800

Onderzoek, wegens het gewigt, aan de hette toegeschreeven. Door Benjamin, Graaf van Rumfort, F.R.S. &c.

(Ontleend uit de Philosophical Transactions of the Royal Society of London, for the Year 1799, P. II.)

De Proeven, door den Graaf van rumfort, op het Gewigt of de Zwaarte der Hette, in den Jaare 1787, genomen, deedt hy ter gelegenheid van die in 't werk gesteld werden door Dr. fordyce, vermeld in het LXXV Deel der Philosophical Transactions, en waaruit deeze besloot, dat Water eene vermeerdering van Zwaarte verkreeg, door tot Ys bevroozen te zyn.

De Graaf van rumfort, den noodigen toestel zich aangeschaft hebbende, bestaande uit een zeer naauwkeurige Balans en twee glazen Vlessen, gelykende op de bekende Florentynsche Flakons, gemaakt van dun glas, van dezelfde gedaante en afmeetingen, deedt in eene derzelven eene zekere hoeveelheid van zuiver gedistelleerd Water, en in de andere dezelfde zwaarte van slappen Wyngeest; beide de Vlessen hermetisch verzegeld hebbende, hing hy dezelve aan de armen van de Balans, en plaatste dien toestel in eene ruime kamer, waar de Thermometer van fahrenheit op omtrent 61^o stondt. Wanneer de Vlessen in dien toestand genoegzaamen tyd geweest waren, om de lugtsgesteldheid aan te neemen, vaagde hy dezelve droog af, en bragt ze in het volkomenst evenwigt. Deeze den tyd van omtrent twaalf uuren in denzelfden staat gelaaten hebbende, en geene verandering in derzelver specifique

[p. 646]

zwaarte vindende, bragt hy ze in een vertrek, waarin de lugtsgesteldheid 29^o was, en liet ze daar agt-en-veertig uuren. Wederkeerende om ze te bezien, vondt hy, dat de Vles, met water gevuld, zeer veel zwaarder woog, en het water tot een vast lichaam van ys bevroozen was, terwyl de Wyngeest in de andere Vles geen teken van vorst altoos vertoonde. De uitkomst verschilde zeer veel van hetgeen de Proefneemer verwagt hadt. Wanneer de toestel gebragt werd in de lugtsgesteltenisse van 61^o, ontdooide het Ys allengskens, en de twee Vlessen hernamen derzelver oorspronglyk gewigt. De Proef werd, met denzelfden uitslag, herhaald.

Zichzelven voldaan hebbende ten aanziene van de naauwkeurigheid zyner Balans, hervatte de Graaf zyne naspeuringen ten opzigte van het vermeerderen der zwaarte, welke de vloeistoffen gezegd worden by het bevriezen aan te neemen. Dr. fordyce's proeve, zo als hy zich verbeeldde, versterkt zynde door zyne eigene, begreep hy, dat de vermeerdering van zwaarte, welke het bevroozen water hadt aangenomen, alleen kon toegeschreeven worden aan het verlies van de verborgene Hette, welke men weet dat eene vloeistof, wanneer dezelve bevriest, verliest; waaruit by besloot, dat het verlies der verborgene Hette, gevoegd by de zwaarte van een lichaam, dezelfde uitwerking op een ander moest te wege brengen, en dat, overzulks, de vermeerdering der hoeveelheid van verborgene Hette, in alle lichaamen, en in alle gevallen, derzelver blykbaare zwaarte moest verminderen.

Om de juistheid deezer gevolgtrekking te onderzoeken, nam hy twee Vlessen, gelyk aan die hy in de voorgaande Proefneeming gebruikt hadt, en deedt in de eene eene bepaalde hoeveelheid Water, en in de andere eene gelyke zwaarte van Kwik: dezelve aan de armen van een Balans hangende, bragt hy ze in een volkomen evenwigt, in de lugtsgesteltenisse van 61^o, en bragt ze toen over in die van 34^o, waarin zy vier-en-twintig uuren verbleeven. Geduurende dien tyd scheen geen van beiden iets in zwaarte gewonnen of verlooren te hebben. Hieruit bleek, ‘dat de hoeveelheid van Hette, door het Water verlooren, aanmerkelyk veel grooter hadt moeten weezen, dan die, welke de Kwik verlooren hadt; de specifique hoeveelheden van verborgene Hette in Water en Kwik bepaald geweest zyn-

[p. 647]

de, als staande de een tot de ander als 1000 tot 33; maar dit verschil in de hoeveelheden van verlooren Hette bragt geen zigtbaar verschil te wege in de zwaarte van de Vloeistoffen hier voorhanden.’ Deeze Proeve vermeerderde 's Graaven vermoeden, dat de schynbaare vermeerdering van de zwaarte des Waters, in den bevroozen staat, ontstondt uit zekere toevallige oorzaak.

In de verdere naspeuring deezes Onderwerps nam de Proefneemer drie Vlessen, gelyk aan de voorheen gebruikte. In de eerste deedt hy zekere hoeveelheid Waters en eene kleine Thermometer, in de tweede dezelfde zwaarte van Wyngeest en een dergelyke Thermometer, en in de derde dezelfde zwaarte van Kwik. Deeze Vlessen waren hermetisch verzegeld, en gesteld in eene plaats, waar de bestendige lugtsgesteldheid vier-en-twintig uuren lang 61^o was: het ingedaane in de twee eerstgemelde Vlessen bleek, naar uitwyzen der ingestookene Thermometers, gelyken graad van warmte te hebben; zorgvuldig werden zy afgedroogd, en men liet ze twee uuren hangen: daarop werden zy alle gewoogen, en in het naauwkeurigst evenwigt gebragt. Vervolgens stelde hy ze in eene plaats, waar de Thermometer 30^o tekende; daar bleeven dezelve agt-en-veertig uuren. - De twee eerstgemelde Vlessen A en B hingen aan de armen van een zeer naauwkeurige Balans, en de derde Vles C was op eene gelyke hoogte gehangen aan den arm van een standaart, daartoe gemaakt, en zo naby mogelyk by de Balans geplaatst, met eene zeer ligt aangedaane Thermometer, ter zyde daarvan gehangen. Naa verloop van agt-en-veertig uuren stonden de drie Thermometers op dezelfde hoogte, naamlyk 29^o fahrenheit, en de Vlessen A en B bleeven in het volmaaktste evenwigt. De Thermometer A in de Vles A was in een vasten klomp ys beslooten. De geheele toestel werd daarop overgebragt in een warm vertrek, en bleef daar tot dat het ys in de Vles A ontdooid was, en de drie Vlessen de warmte van de lugt, dezelve daar omringende, bekomen hadden. In deezen stand bleeven derzelver gewigten onveranderd.

Deeze Proeve herhaalde de Graaf verscheide keeren, en altoos met denzelfden uitslag: ‘Het Water bleek in geen deezer gevallen de minste zwaarte te winnen of te verliezen, 't zy bevroozen of ontdooid; ook waren de betreklyke zwaarten der Vloeistoffen, in een

[p. 648]

der beide andere Vlessen, niets het allerminst veranderd, door de onderscheide Graaden van Hette of Koude, waaraan men dezelve hadt blootgesteld.’

Van dit onderwerp stapt de Graaf af met de volle overtuiging, ‘dat, indien de Hette met de daad eene zelfstandigheid of stoffe is - eene vloeistoffe sui generis, gelyk men verondersteld heeft - die, van het eene lichaam in het andere overgaande, en opeengehoopt zynde, de onmiddelyke oorzaak is van de verschynzels, welke wy in heetgemaakte lichaamen waarneemen, (waaromtrent ik egter niet kan nalaaten te twyfelen) dezelve iets moet weezen zo oneindig dun, zelfs in den meest verdikten staat, dat het alle onze poogingen, om de zwaarte daarvan te ontdekken, te leur stelt. En, indien het gevoelen, door veelen onzer bekwaamste Wysgeeren omhelsd, dat de Hette niets meer of niets anders is dan eene inwendige schommelende beweeging van de deelen, die een heetgemaakt lichaam zamenstellen, welgegrond is, blykt het klaar, dat de zwaarte dier lichaamen op geenerlei wyze door zulk eene beweeging kan worden aangedaan.’

In deezer voege schynt de Graaf van rumfort door de bovengemelde Proeven beweezen te hebben, ‘dat eene hoeveelheid van Hette, gelyk aan die, welke 4214 Greinen (of omtrent 9¾ OZ.) van Goud zoude vereischen, om die te verhitten van de koude van vriezend water tot gloeiend heet, geene zigtbaare uitwerking heeft op een Balans, in staat om eene zo geringe verandering van zwaarte aan te wyzen, als die van 1/1000000 van dat lichaam; en, indien de zwaarte van Goud noch vermeerderd noch verminderd wordt, een millioen gedeelte, naa van het punt van vriezend water tot dat van gloeiend heet overgegaan te zyn, dunkt het my veilig te mogen besluiten, dat alle poogingen, om eenig uitwerkzel te ontdekken van de Hette op de blykbaare zwaarte der Lichaamen, vrugtloos zullen weezen.’