Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1800

Iets over de rivier de Dommel, het geschiedkundige betreffende. Door W.C. Ackersdyck, in den Bosch.

Daar het Zevende Departement van 't grondgebied der Bataafsche Republiek, welks Administratie in den Bosch vergadert, naar de Rivier de Dommel benoemd, en t bevaarbaar maaken van die Rivier, van den Bosch naar Eindhoven, by het agtste der additioneele Artikelen van de Staatsregeling vastgesteld is, zal het thands niet ten onpas komen, het volgende omtrend die Rivier, welke niet algemeen bekend is, mede te deelen.

Zy neemt haaren oorsprong uit een Moeras, genaamd de Donderslag, in de Luiksche Kempen, komt eerst by het Dorp Schaft, in de Meijery van den Bosch, in de Bataafsche Republiek, en loopt van daar, met verscheide kromten en omwegen, door de Meijery, tot dat zy door een Waterpoort, ge-

[p. 252]

naamd de groote Hekel, binnen de muuren van den Bosch stroomt, en, zich aldaar met de Rivier de Aa vereenigende, den naam van de Dieze aanneemt, welke by de Schans Crevecoeur in de Maas valt. Haar loop is beter met het oog op de fraaie Kaart van de Meijery, door den burger h. verhees uitgegeeven, te ontdekken, dan te beschryven.

Men vindt van die Rivier al in den aanvang der agtste eeuw melding gemaakt, en wel als loopende door het Landschap, toen genaamd Taxandrie, in het welk zich, volgens het getuigenis van ammianus marcellinus, Lib. XVII. Cap. 8, de Saliers hadden nedergezet, en de bewooners van welk Landschap reeds by plinius, Lib. IV. Cap. 17, onder den naam van Toxanders voorkomen; daar ook zyn waarschynlyk de vermaarde Salische Wetten gemaakt, zo als onder meer anderen heeft aangetoond god. wendelinus, by zyne uitgaaf van die Wetten, te Antwerpen in 1649 gedrukt.

De melding, welke men al in de agtste eeuw van de Rivier de Dommel vindt, komt voor in Giftbrieven, waar by Frankische inwooners van Taxandrie van hunne bezittingen aldaar aan den Euangelieprediker willebrord wegschonken; en in den uitersten wil van dien willebrord zelf, waar by hy zyne goederen maakt aan de Abdy van Epternak, in de voormaalige Provincie Luxenburg gelegen.

Het schynt wel, dat de Dommel te dier tyd zeer bekend was, zo dat men de landstreek, in de nabuurschap van dezelve gelegen, met de benoeming dier Rivier aanduidde; want men vindt plaatzen benoemd, als liggende by de Dommel, schoon op een meerderen of minderen afstand van dezelve verwyderd.

Zekere aangilbald gaf, in den Jaare 704, aan willebrord zyne goederen, in de plaats of het Dorp Waderlo, by de Rivier Dutmala, volgens het Diploma, te vinden in de Verzameling van e. martene en u. durand, Tom. I. fo. 14, en willebrord maakte vervolgens dat goed aan het Klooster van Epternak, by zyn uitersten wil van den Jaare 726, te vinden in a. anraei codice donat. piar. Cap. 8, Operum Diplomatic. Tom. I. pag. 12, alwaar de plaats genoemd wordt Wadradoch, by de Rivier Duthmala, waar voor waarschynlyk moet geleezen worden Wadraloch, 't geen met Waderlo overeenkomt. Nog tegenwoordig is die plaats zeer wel bekend, en genaamd Waalre, of Waaldre, aan de Rivier de Dommel, in 't Quartier van Kempeland, in de Meijery van den Bosch, gelegen. Men vindt dezelve nog in de veertiende eeuw Waderle genoemd: de goederen, door 't Klooster van Epternak aldaar bezeten, komen ter dier tyd onder den naam van St. Willebrords eigen voor; hebbende 't zelve Klooster, tot de laatste veranderingen toe, de Grondheerlykheid en de Tienden aldaar bezeten.

[p. 253]

Zekere Nonne bertilindis gaf, in den Jaare 710, aan denzelven willebrord haare goederen, in eene plaats by de Rivier Dudmala gelegen; welke plaats in het Diploma genoemd wordt Hoccascaute; by e. martene, Tom. I. fo. 17. Willebrord meldt ook onder de goederen, die hy aan 't Klooster van Epternak bespreekt, die, welke hem de Nonne berethinda had geschonken, welker ligging in zyn uitersten wil by anraeus genaamd wordt Bobanschot, doch in de aanteekening Bocanschot, en in de uitgaaf van t.e. van goor, achter zyne Beschryving van Breda, bl. 402, Hokanschot. Het is vry duidelyk, dat by den Giftbrief van de Nonne bertilindis, en in den uitersten wil van willebrord, dezelfde plaats bedoeld wordt, zo als blykt door den schranderen j. wagenaar ook te zyn opgemerkt, in zyne Vaderlandsche Historie, Iste Deel, bl. 53; hoe zeer g. van loon 'er twee plaatzen van maakt, in zyne aloude Regeeringswys van Holland, Iste Deel, bl. 61. Het is niet onwaarschynlyk, dat men in den Giftbrief Boccascaute, en in den uitersten wil Bocanschot moet leezen, en dan verschillen die naamen zo veel niet. Onder de verschillende gissingen naar de plaats daar door aangeduid, is denklyk die de rechte, welke 'er door verstaat Baschot, een gehucht van het Dorp Diessen, in het Quartier van Oosterwyk, in de Meijery van den Bosch, alzo ook het Dorp Diessen zelf in dien uitersten wil is vermeld, en de geheugenis van willebrord daar nog wordt bewaard, onder anderen ook door de Cynsen, die het Klooster van Epternak onder Baschot, tot de laatste verandering toe, bezat; die plaats nu, schoon van de Rivier de Dommel verwyderd, ligt echter in dezelfde landstreek, waar die Rivier door loopt.

Ansbaldus gaf, in den Jaare 712, aan willebrord zyne goederen, in eene plaats by de Rivier Dutmala gelegen, welke plaats in den Giftbrief, by e. martene, Tom. I. fo. 19, genoemd wordt Levetlaus; doch volgens de aanteekening van j. veldius op 't verhaal der Mirakelen van St. Remalus, Cap. 2, te vinden in de Acta Sanctorum Belgii Selecta, gedrukt te Brussel, 1785, Tom. III, pag. 499, zou men daar moeten leezen Lethernau, of Ledernaus, en zou daar door bedoeld worden Lerneux, in 't land van Stablo, op den weg van daar naar Luik, gelegen; maar die plaats ligt niet naby de Dommel; en, zo midsdien die plaats door voorzeide benaaming is aangeduid, heeft die Rivier haaren naam ter dier tyd vry ver uitgestrekt.

En dit zal genoeg zyn ten blyke van de overoude bekendheid der Rivier de Dommel.

Wat den oorsprong van den naam der Dommel betreft, men zal die veiligst zoeken op de wortel- of zaak-deelen, demp, damp, domp, in de tweede Proeve van geregelde afleiding

[p. 254]

van l. ten kate, 2de Deel, bl. 614, of, zo men Dutmala voor de oorspronglyke benoeming wil houden, kan men de afleiding vinden op de worteldeelen, dat, det, dot, of dut, in voorzeide Proeve, bl. 617, en op de wortel- en zaak-deelen, mael en moel, in de eerste Proeve, bl. 288.

De Rivier heeft aan eene plaats, by dezelve gelegen, den naam gegeeven, te weten het Dorp Dommelen, in 't Quartier van Kempeland, in de Meijery van den Bosch, 't welk meer bekend is geworden, door dat aldaar geboren was simon verepaeus, op 't eind der zestiende eeuw Canonik der Cathedrale Kerk in den Bosch, en bestuurder der toen bloeiende School aldaar, welke zich een naam van deugd en bekwaamheid verworven, en verscheide kleine Werkjes uitgegeeven heeft, zo als te zien is in de Bibliotheca Belgica van j.f. foppens, Tom. II. pag. 1103 en 1104. Deeze plagt zich, uitwyzends een en ander zyner Werkjes, naar zyne geboorteplaats, Dommelanus of Dommelaar te noemen; zo dat, indien zulks de naam van die van het Zevende Departement van de Bataafsche Republiek mogt worden, dezelve naam niet geheel nieuw zou zyn.

Schoon de Rivier de Dommel geenen Stroompoëet, zoo als de Ystroom eenen antonides, de Rottestroom eenen smits, de Amstelstroom eenen van winter, voor haar gevonden heeft, zo wordt zy echter ook by Dichters vermeld. Zekere daniel souterius, in een Gedicht over de Nederlandsche Oorlogen, Belgidos sive de Bello Belguo, Lib 2, pag. 22 en 41, drukt haaren naam verkeerd dus uit: ‘turgebit cumulato Drumala fluctu,’ en: ‘Drumala dives aquae;’ maar de Jesuit en keurige Dichter sidronius hosschius, de overgaaf van den Bosch, van de Spaanschen, aan de Vereenigde Staaten, In 1629, betreurende, voert haar beter dus in, Lib. 2. El. 7.

‘Moerens captivas Dommela volvit aquas.’

En zekere j. smith, in een Lofdicht op den Bosch, in 1648 te Nymegen gedrukt, meldt van dezelve, onder andere Rivieren, aldus:

‘Plura fluenta vides, hic Dommela jungitur Adae
Et Diesae nostro volvitur urna sinu.’